Civili su mučeni do smrti

Najcrnje stranice austrougarske ratne istorije – masovni zločini vojske nad civilnim stanovništvom, počinjeni, pre svega, u Srbiji i na prostorima nekadašnje istočne Galicije, području koje je danas podeljeno između Poljske i Ukrajine – trebalo bi ove godine da budu dopunjene autentičnim dokumentima počinilaca koje austrijska zvanična istoriografija ignoriše i prećutkuje već, bezmalo, sto godina.

– Reč je o zločinima nad civilima okupiranih i pograničnih teritorija tadašnje monarhije, o stotinama hiljada žrtava čija je sudbina do danas nepoznata široj javnosti – kaže za „Politiku” austrijski istoričar Hans Hautman, profesor u penziji Univerziteta „Johanes Kepler” u Lincu i dugogodišnji predsednik austrijskog Udruženja za pravno-istorijska istraživanja.

Hautman je jedan od malobrojnih austrijskih stručnjaka za pitanja novije istorije koji kritikuje spremnost Beča da uvaži nova tumačenja zapadnih istoričara o razlozima izbijanja Prvog svetskog rata – ona u kojima se ne pominje eksplicitna krivica Beča i Berlina – u duhu teorijeaustralijskog istoričara i profesora Univerziteta Kembridž Kristofera Klarka o zajedničkoj krivici svih zaraćenih strana, odnosno o nespremnosti tadašnjih velesila da nastale probleme reše diplomatskim putem.

U razgovoru za „Politiku” profesor Hautman, međutim, nije se usredsredio na uzroke i povode izbijanja prvog ratnog sukoba svetskih dimenzija u prošlom veku. Kao stručnjak za istoriju pravosuđa u Habzburškoj monarhiji, ukazao je na dimenzije sistematskog istrebljenja Rutena u istočnoj Galiciji i Srba u Srbiji, kao i na teritoriji Bosne i Hercegovine, u delovima Hrvatske i Vojvodine. Srbi iz tih krajeva, odnosno „stanovnici grčko-pravoslavne veroispovesti” , kako se u vojnom žargonu formulisalo (misli se na pravoslavne Srbe – autokefalnost Srpske pravoslavne crkve nije uvažena u dokumentima), paušalno su sumnjičeni kao „kolaborateri ili potencijalni kolaborateri strane sile”, osuđivani na smrt ili deportovani u radne i internacijske logore. Onde ih je čekala sigurna smrtzbog iznemoglosti ili epidemija koje su izbijale usled neljudskih uslova smeštaja.

„Ti ljudi – većina njih nisu bili ni vojnici ni muškarci u vojničkom uzrastu, već žene, deca i nejaki starci – mučeni su do smrti”, ističe profesor Hautman i ukazuje na podatke koje je devedesetih godina i na početku novog milenijuma opisao u tri knjige. Te knjige, međutim, završile su kao stručna literatura – ostale su nepoznate široj javnosti.

Svedočanstvo o dimenzijama austrougarskog masovnog zločina nad civilima Hautman je dao u studijama „Ratno zakonodavstvo i vojno pravosuđe u austrijskoj polovini carevine” i „Primena kaznenog zakona u poslednjoj fazi Habzburške carevine 1872–1918” (izdavač: Jugend und Folk, Beč). U njima je istakao da je od 1914. godine sprovođenje smrtne kazne nad civilima u Habzburškoj monarhiji bilo daleko brojnije nego u Francuskoj, Velikoj Britaniji, Rusiji, pa i Nemačkoj. Hautman je naglasio postojanje „planiranog i sistematskog zločina” nad civilnim stanovništvom u Češkoj, Ruteniji (Ukrajina) i Srbiji.

Premda podaci o žrtvama nisu zvanično navedeni, Hautman je na osnovu studija vojnih depeša i službenih armijskih dnevnika procenio da su austrougarski okupatori u Srbiji usmrtili najmanje 30.000 civila i barem isto toliko u Ruteniji. Ukupan bilans, ako se uzmu u obzir i srpsko i rutensko stanovništvo u pograničnim regijama Habzburške monarhije, mogao bi da iznosi između dve stotine hiljada i četvrt miliona nedužnih, civilnih žrtava.

U trećoj knjizi na istu temu „Austrougarska armija na Balkanu” (izdavač: Sajdler-Cajas, Hamburg–Berlin–Bon) Hautman je 2002. godine istakao da su masovni zločini nad civilima sprovođeni stihijski, bez sudskog postupka i presude. Pravdani su takozvanim merama samoodbrane u ratu. „Ovaj brutalni rat protiv civilnog stanovništva planiran je i odobren na najvišem nivou vojne uprave… Izvođenje (zločina) povereno je velikoj grupi pozadinskih oficira i vojnika sa specijalnim ovlašćenjima… Likvidacije su sprovođene javno, ne bi li se stanovništvo okupiranih teritorija izložilo dodatnom pritisku.”

Francuski istoričar Alan Korbin i njujorški antropolog Arjun Apaduraj izveli su slične zaključke kao austrijski istoričar Hautman. Kvalifikovali su ono što je i Hautman opisao kao „ključni element kolektivnog nasilja”. Nažalost, to kolektivno nasilje nije ni slovom pomenuto u stotinama istorijskih i drugih publikacija koje su na nemačkim i austrijskim područjima objavljene od kraja Prvog svetskog rata.

Propušta li Austrija istorijsku šansu da svoja tumačenja ratne istorije 1914–1918. približi strašnoj istini? Umesto odgovora, Hautman je stavio našem listu na raspolaganje neobjavljenu studiju koja će biti predmet stručnih rasprava na simpozijumima u Nemačkoj i Austriji ovog proleća, a iz koje „Politika” izvodi citate.Hautman ukazuje na činjenicu da je inicijativa za rasvetljavanje zločina nad civilima u Prvom svetskom ratu pokrenuta na jednom od ratnih zasedanja parlamenta carevine 1917. godine. Jedan od inicijatora bio je poljski poslanik Ignac Dažinski. Zahtevao je da se rasvetle zločini nad civilnim stanovništvom u istočnoj Galiciji. Njegova inicijativa, ipak, nije bila uspešna, pa je u Austriji tek po svršetku rata i proglašenju republike pokrenuta zvanična istraga. Na osnovu rezultata 1920. godine izvedena su dvojica oficira pred sud u Beču, da bi u toku procesa bili oslobođeni krivice… Zar su samo dvojica osumnjičenih, po rangu niža oficira, dovedeni u vezu sa likvidacijom oko četvrt miliona civila?