Azbuka pravoslavne Hercegovine: Zavala – duhovno i upravno sjedište Srba Popovog polja

Oblast Popovo polje nalazi se na jugu Hercegovine. Najstariji naziv ove oblasti je Popovo. Najraniji pisani podatak gdje se navodi ime Popovo je PISMO POPOVSKE OPŠTINE DUBROVAČKOJ OPŠTINI (1169 -1170 godine). Isto tako, Popovo se pod nazivom Papava spominje kao župa u drugoj polovini 12. vijeka, kao jedna od 9. srednjevjekovnih humskih župa – podatak iz „Ljetopisa popa dukljanina“ (zbog autentičnosti ovog izvora, ovaj podatak treba uzeti sa rezervom).

Prema podacima iz 19. vijeka koje je ostavio Hristifor Mihajlović, iguman pravoslavnog manastira sv. Vavedenja u Zavali, od vremena austro – ugarske okupacije, imenu Popovo pridodat je dio „polje“ i otada se nalazi u upotrebi, kako kod okupacionih vlasti tako i kod naroda. Prema narodnom predanju, Popovo se nekada zvalo i Kriva luka. Prema tom predanju naziv Popovo nastao je kasnije po nekom popu-vojvodi. Pošto je Hercegovina pala pod Osmanlije, Popovo se držalo još 7. godina i borilo protiv Turaka, i to pod vođstvom jednog popa, koji je stanovao na Vjetrenici u Zavali. Posljednji poraz pretrpjeli su Popovci na Vojskoj njivi i Ržanom dolu, na putu idući od Ljubinja u Popovo. Na ovim mjestima imaju groblja sa dva velika krsta. U starim poveljama koje su davali srpski vladari dubrovčanima, spominje se naziv Popovo, te bi ovo dakle svjedočilo protiv tvrdnje o kasnijem nastanku naziva Popovo u vrijeme turske okupacije. Prema tome, naziv Popovo stariji je i od naziva Kriva luka.

Zavala, mjesto u Popovom Polju, u najranijim pisanim dokumentima, spominje se kao izuzetno značajno mjesto. Na taj zaključak navode nas podaci koje nalazimo u državnim i crkvenim arhivima, a koji govore o samom mjestu Zavala, crkvama u Zavali, o stanovništvu Zavale u prošlosti. Danas se o ovoj temi sa tzv. „hrvatske“ strane dosta piše, mada se iza toga „pisanja“ često provlači dnevna politika, stari interesi, duhovno i teritorijalno prisvajanje tuđe duhovne i kulturne baštine. Ovdje ćemo govoriti o podacima vezanim za mjesto Zavalu, kao i ljude koji se u Zavali spominju. Uz sve navedene podatke, navešćemo i njihove izvore.

ZAVALA – UPRAVNO SJEDIŠTE POPOVOG POLjA

Nijedno mjesto u Popovom polju u prošlosti ne ističe se po istorijskim podacima, kao Zavala. Osim pisanih podataka, i narodno predanje zabilježilo je više događaja koji govore o starini ovog naselja. Često su se te priče, koje je narod prenosio sa koljena na koljeno, pokazale tačnim prilikom arheoloških istraživanja određenog lokaliteta. Tako je o Zavali, tačnije o gradnji pravoslavnog manastira, sačuvano predanje da je prvobitnu crkvu u Zavali podigao car Konstantin sa majkom Jelenom. To je ujedno, i najstariji podatak o Zavali. I po geografskom položaju Zavala se nalazi na najljepšoj lokaciji u Popovu Polju, mjestu koje je i u prošlosti i danas, bilo strateški položaj. Preko Zavale vodio je put prema Primorju, put koji je u prošlosti povezivao unutrašnjost srpske zemlje sa srpskim primorjem. napomenimo da je jedna od prvih episkopija Srpske Pravoslavne Crkve bila u obližnjem Stonu. Zavalu je i priroda obdarila sa više istaknutih lokaliteta.

Na prvom mjestu je pećina Vjetrenica, koja je svakako bila naseljena u ranoj prošlosti, dok se i danas na njenom ulazu mogu vidjeti srednjevjekovni spomenici, kao i scene iz života srednjevjekovnog čovjeka uklesane u stijeni na samom ulazu. U Zavali, na lokalitetima oko srušenih crkava postoji još 45. takvih srednjevjekovnih spomenika, koji sa ovim na ulasku u pećinu Vjetrenicu, čine jednu cjelinu. Jednu cjelinu sa selom i manastirom, činio je i Popovski grad, srednjevjekovno utvrđenje u brdima iznad Zavale. Popovski grad poznat je u istorijskim izvorima i kao grad Hercega Stefana Vukčića Kosače „Hercega od Svetog Save“. Prema narodnom predanju, koje nam je u svojim radovima prenio iguman manastira Zavale, Hristifor Mihajlović, („Grad u Klisuri, 253 – 4), Herceg Stefan se sklonio u grad iznad Zavale došavši iz Blagaja, pred sinom koji je prešao na islam. Prema sačuvanom predanju, sa sobom je nosio veliko blago. (po nekim navodima 1413. godine). Iz Popovskog grada prešao je u Dubrovnik, gdje su mu Dubrovčani dali utočište. Saznavši za blago, predanje kaže, da su ga isti Dubrovčani opljačkali i natjerali da ode iz Dubrovnika. Povukao se u svoj grad Herceg Novi, gdje je i umro. Ovo utvrđenje se još spominje u povelji napuljsko – aragonskog kralja Alfonsa V datovanoj 19. 02. 1444. i naziva se Pohost ( castello con contato ). U toj povelji se potvrđu i posjedi Hercega Stefana Vukčića Kosače – Hercega od Svetog Save. Osim Popovskog grada, toponimi Gradac, Ostrog, Grad, takođe svjedoče da su u i oko Zavale postojala utvrđenja još iz najranije prošlosti. Ostrog na ruskom, staroslovenskom i srpskom jeziku znači utvrđenje, utvrđeno mjesto. (Brdo Ostrog iznad manastira Sv. Vavedenja u Zavali – Ostrog, brdo iznad manastira Sv. Vasilija Ostroškog u Crnoj Gori – Ostrog).

U Zavali postoji i Kula Kadijevića, stare srpske porodice koja je ranije živjela u Zavali, koja je dala više nacionalnih prvaka i koja se raselila u vrijeme mletačko – turskih ratova. Ovu kulu su gradili vrlo bogati Kadijevići, koji su bili pravoslavni hrišćani. Kadijevići su bili veoma znameniti srpski rod, koji je živio u Zavali. Krajem 17. vijeka, spominje se mletački serdar u Popovu Damjen Kadijević iz Zavale, a 1718. godine, za vrijeme druge mletačke okupacije i u službi Mletaka: Vojvoda Aleksa Kadijević i alvijer Luka Kadijević. Mihailo Simić od roda Kadijevića, poklonio je polijelej manastiru Zavali. ( V. Ćorović, pom. rad 215. ), ( V. Vuletić – Vukasović, pom. rad 91-92 ). Kasnije su ovu kulu nadoziđivali muslimani Mataradžići iz Ljubinja, težaci su im donosili oklesani kamen sa Miholje crkve.

Ispod pećine i manastira, u kraju polja, postoje dva izvora, Lukavac i Bovan. U neposrednoj blizini Zavale, ima još „voda“ – izvora i lokava: Pokrivenik, Bitomišlje, Crnjava, Bjelušica, Orlica, Pištet. Zavala je u Popovu najbogatije mjesto sa pitkom i zdravom živom vodom. Stalni izvor vode u prošlosti bio je osnovni razlog da bi se na nekom mjestu osnovalo naselje, utvrđenje, manastir i sl.

Zavali su oduvijek pripadala tri zaseoka, koja su činila jednu cjelinu sa Zavalom. To su: Budim Do, Mareva Ljut i Češljari. I ova činjenica govori da je Zavala centralno, istaknuto mjesto. U blizini Zavale, u selu Čvaljina, od pamtivjeka živi stara srpska vlasteoska porodica Čihorić (Drugović). Oni se spominju u više mjesta Popova, i uvijek su bili na viskokim položajima i nosili visoke titule na srpskom dvoru. Jedan Čihorić bio je u službi cara Dušana Silnog. (Stefan Uroš IV Dušan Nemanjić, 1308 – 1355)

Sve to nam govori o kontinuitetu života ljudi u Zavali od najranije prošlosti do danas, kao i o samom značaju naselja Zavale.

U „Sumarnom popisu sandžaka Bosna 1468-1469 godine“ (Ahmed Aličić), navode se imena ljudi koji su tada živjeli u Zavali. Navešćemo te podatke:

„ Mjesto Zavala, timar Ilijasa iz Soluna, posadnika tvrđave Počitelj, sa stavke kneza Heraka. Dat je bez ispendže. Mjesto Zavala, timar spomenutog, pripada Popovu. (slijede imena): Pop sin Ivka, Dobrilo sin Zlatara, Radoje sin Hrasta, Petko sin Dobrašina, Brajko sin Radiše, Brajan sin Radiše, Ivan sin Brajka, Ljuboje sin Vukosala, Cvetko sin Živka, Radko njegov sin, Brajan sin Radiše, Vukmir sin Milojka, Dragoje sin Vukmira, Ivaš sin Radoja, Vukić sin Radosala, Radivoj sin Radosala, Milorad sin Brajana, Radovan sin Vukosala. Kuća u selu 15. Neoženjenih 2. Hasa vinograda 1. Hasa njiva 2. Proso, lukana 22. vrijednost 33. Desetina od zobi, lukana 20. vrijednost 180. Desetina od mošta, medri 50, vrijednost 300. Desetina od bostana 22. Desetina od košnica 20. Desetina od boba 17. Porez na svinje 10. Nijabet 17. Ukupan prihod 896 akči“. Sva nabrojana lična imena u Zavali 1468-69 godine, srpskog su porijekla.

Sve ovo nam govori da je Zavala oduvijek imala najbolje uslove da bude i upravno i duhovno središte Srba Popovog Polja. Osim prirodnih pogodnosti, tu je i crkveno središte Popova i okoline, pa se uz te dvije činjenice, upravno središte Popova samo nameće. U prošlosti se spominje „Popovska opština“ kao i „župan popovski“. Oni su svakako morali imati i svoje sjedište, koje se po svemu moglo jedino nalaziti u Zavali. U nastavku ćemo navesti nekoliko podataka.

ŽUPANI I KNEŽEVI POPOVA:

• župan Tvrtko iz Popova, spominje se krajem 13. vijeka (1284) Navodi se da je tada nosio češalj, maramicu i pojas koji se izuzetno cijenio u to doba. (Korać, Trebinje do dolaska Turske, I knjiga). Iz tog vremena sačuvana je prepiska srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina i Tvrtka, župana Popova.

• župan Miltjen Draživojević, bio je srpski vlastelin iz Huma, i pripadao je lozi porodice Sanković. Otac Miltjena Draživojevića zvao se Dražen Bogopenec. Prvi put se spominje 1332 godine, kao najpouzdaniji vojskovođa Stefana II Kotromanića do 1335 godine, kada postaje pristalica kralja Dušana. Često je napadao dubrovačke karavane. Posljednji podatak o njemu datira iz 1343 godine. Miltjen (Milten) Draživojević bio je otac Sanka, Gradoja i Radače (monahinje Polihranije).

• župan Nenac Čihorić, spominje se na nadgrobnom spomeniku – sanduku monahinje Polihranije u Veličanima, u vrijeme kralja Tvrtka. Nenac Čihorić se spominje u dokumentima od 1336 do 1375 godine. Čihorići su bili nasljedni župani Popova u vrijeme vladavine Sankovića – Draživojevića u 14. vijeku. Osim Čvaljine, ovaj vlastelinski rod živio je i u drugim naseljima Popova, npr. u Veličanima, koji su poslije Zavale drugo značajno mjesto Popova, i koje svojim nazivom upućuje na visoku vlastelu. U Veličanima se nalazi bogata nekropola starih srednjevjekovnih spomenika pod koje su se sahranjivali vlastelini Čihorići – Drugovići.

U Zavali je sačuvano i sjećanje na 15. zavalskih kneževa, još iz Srednjeg vijeka.

• kneževi Grgurevići – Nikolići, ljudi kneza Grgurevića (Nikolića) iz Zavale spominju se 1436 godine „de villa de Sauala et Velichi Uast“ (Jireček, 1892).

U Zavali se 1362. godine spominju Božićko i Bogdan Pribišić, i Pribina Gojković. (DAD 1/43). U 15. vijeku u Zavali se navode Bogdanovići. Sva navedena prezimena, pripadaju pravoslavnim Srbima, kako tada tako i danas. Pribišići su i danas aktivna porodica u popovskom selu Dračevo, Bogdanovića ima na Bobanima dok Gojkovići naseljavaju mjesta istočno od Trebinja.

Natpis sa spomenika monahinje Polihranije, selo Veličani:

“ V IME OCA I SINA I SVJATAGO DUHA SE LEŽI RABA BOŽIJA POLIHRANIJA ZOVOM MIRSKIM GOSPOJA RADAČA ŽUPANA NENCA ČIHORIĆA KUČNICA I NEVJESTA ŽUPANA VRATKA I SLUGE DABIŽIVA I TEPČIJE (INTENDANTA) STIPKA A KĆI ŽUPANA MILTJENA DRAŽIVOJEVIĆA A KAZNCU (BLAGAJNIKU) S(A)NKU SESTRA A POSTAVI S BILjEG NE S(I)N DABIŽIV S BOŽIJOM POMOŠTJU SAM SVAIMI LjUDMI V DNI GOSPODINA KRALA TVRTKA“.

Natpis sa spomenika monahinje Polihranije sadržava genealogiju porodice Čihorić. Samo na ovom spomeniku naveden je veliki broj titula, koje govore o lokalnoj srpskoj vlasteli, i o članovima njihovih porodica, koji su bili monasi pravoslavne crkve. Svih sedam navedenih ličnosti u natpisu na ovom spomeniku, spominju se u aktima Dubrovačkog arhiva od 1332 do 1339 godine (Jireček, 1892, str. 279-285). Prema zaključcima trojice naučnika koji su proučavali ovaj natpis, svi se jednoglasno slažu da je pisar bio izuzetan majstor. Po invokaciji, upotrebi nekih riječi (raba Božija, kućanica), kao i po nekim drugim osobinama, konstatovano je da je njegovo pisanje – zapravo stil pisanja crkvenih pisarskih kancelarija Raške i Zete, sa kojima su porodice Čihorić i Sanković imale političke i duhovne veze u vrijeme vladavine cara Dušana i kralja Tvrtka I, poslije 1373 godine. (Jireček,1892, str. 279-285; Vego, 1962, str. 229-230; Bešlagić, 1966,str. 83). O Radači Čihorić, odnosno o monahinji Polihraniji, rođenoj Draživojević, do sada nisu pronađeni arhivski podaci. O njenom mužu Nencu Čihoriću i njegovoj braći: Vratku, Dabiživu i Stepku, te o njenom sinu Dabiživu, kao i o članovima ugledne vlasteoske porodice Čihorić na području Huma i Trebinja, te o njenom ocu Miltenu i njenom bratu – kaznacu Sanku, kao i o uglednoj porodici u kojoj se rodila – Draživojević, postoji više podataka u Dubrovačkom arhivu. Njen sin Dabiživ, koji joj „postavi biljeg“ bio je župan Dabiživ Nenčić – Čihorić, koji se spominje u istorijskim izvorima od 1383 do 1399 godine. Te godine javlja se posljednji put kao svjedok u povelji Radića Sankovića. (Jireček, 1892, str 280-285). Stefanu Urošu je sve do svoje smrti 1362. vjeran bio enohijar Dabiživ. Titulu enohijara različito su tumačili Stojan Novaković i Konstantin Jireček. Novaković je smatrao da je u pitanju podrumar ili pivničar, dok je prema Jirečeku u pitanju carski peharnik. Enohijar Dabiživ spominje se na natpisu u manastiru Treskavcu kod Prilepa, i za njega se kaže da je enohijar sve srpske zemlje, grčke i pomorske. Ukoliko je enohijar Dabiživ ista ličnost kao i Dabiživ Čihorić, koji se 1345. godine pominje kao sluga onda je ovaj vlastelin u doba Kraljevine nosio srpsku, a u doba Carstva dobio je vizatnijsku titulu.

Sačuvano je i predanje da je jedan Čihorić učestvovao u boju na Kosovu, gdje je i poginuo, a od njegova brata, koji je ostao kod kuće namnožilo se potomstvo. Priča se i to, da se jedan Čihorić oženio kćerkom kneza iz Trebinja. ( M.S. Filipović, Lj. Mićević – Popovo u Hercegovini). Monahinja Polihranija sahranjena je na rodovskom groblju, uz crkvu, a ne na posebnom monaškom groblju. Na isti način sahranjena je i monahinja Marta u Ošanićima. Za potvrdu mišljenja da su neki monasi živjeli u vlastitim kućama govori i dio teksta „…a postavi biljeg njen sin Dabiživ…“, sličnog sadržaja su i natpisi „rabe Božije Marije“ iz Vidoštaka kod Stoca kao i „raba Božijeg“ Georgija iz Aranđelova.

Osim spomenika monahinje Polihranije, u Veličanima se nalazi još jedan zanimljiv srednjevjekovni spomenik sa natpisom. Spomenik se nalazi u blizini crkve u Veličanima i na njemu je uklesan natpis „ASE LEŽI RAC GALČIĆ NA SVOJOJ NA PLEMENITOJ“. U Veličanima su se sahranjivali mještani sela Galičići, udaljenog 2. km sjeverozapadno od Veličana.

U povelji od 02. 10. 1465. navodi se selo Galčić u Popovu. Ono je dobilo ime po feudalcu Galčiću, koji je pokopan u Veličanima. (Vego, 1962, str. 226). Selo Galčić nije imalo, a nema ni danas svoju crkvu, već im je zajednička crkva u Veličanima. Nekada su se i ukopavali u Veličanima. (Filipović, 1959, str.178). Istraživači navode nekoliko verzija ličnog imena Rac. Zanimljivo je da niko od njih ne dovodi u vezu ovo lično ime sa opštim imenom Rac. Raci (Rascijani, Rašani, Rác, Rácok, Ratzen, Ratzians, Rasciani, Natio Rasciana – Srbi). Naziv Raci dolazi od imena jedne od prvih srpskih država – Raške. Zemlja na kojoj su živeli Srbi nazivana je Rascia ili Racszag. Na prostorima gdje živi Srpski narod, lično i opšte ime Rac (Rač), nije rijetka pojava.

Zanimljivo je posmatrati zaključke navedenih „stručnjaka“ koji kada govore i pišu o navedenim ljudima, mjestima i spomenicima (u ovom slučaju oblasti Popova), sve mogućnosti su otvorene, samo nikako ne postoji mogućnost da se radi o Srbima, na svojoj zemlji i starini, da se radi o starim srpskim grobljima i spomenicima, o srpskom pismu – ćirilici, kao i o srpskim pravoslavnim crkvama i manastirima. A to je u suštini jedina istina.

Natpis u kamenu, koji je stajao uz desnu obalu Trebišnjice, od Zavale prema Grmljanima: “ BOG GOSPOD POMOZI DA PRIDE“. Natpis je stajao na mjestu gdje se prelazilo preko poplavljenog polja „barkom“, sa jedne obale na drugu, kao molitva da se ljudi ne utope i da živi dođu na drugu stranu polja.

Natpis Poljice Popovo – krst kod rijeke: „ASE LEŽI NIKOLAUS (D)RUGOVIĆ“ – natpis ispod krsta.

Natpis Veličani – kod crkve 15. vijek: „A SE LEŽI RAC GALČIĆ NA SVOJOJ NA PLEMENITOJ“.

Natpis Dračevo – kod crkve 15. vijek: „A SIJE POČIVA KNEZ RADIČ SMERNI ROB BOŽI KRITOR HRAMA SEGO“.

Natpis na velikom kamenu kod izvora Bovan (Zavala): „AZARIE“.

Sačuvani su podaci da je kaluđer Azarije, iz manastira Zavala, uredio vodu Bovan ispod manastira 1593. godine. On je podigao i dvije čatrnje u Zavali. ( Lj. Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi, br. 4576, 6447).

 CRKVE U ZAVALI

Kada se govori o crkvama u Zavali (odnosno crkvama u Popovom Polju), o njihovoj starini i vremenu gradnje, kao i smišljenom osporavanju od strane katoličke propagande kroz vijekove vezanom za vrijeme gradnje pravoslavnih crkava i manastira Popova, treba napomenuti sledeće činjenice. Naselje i manastir Zavala nalaze se na 12. kilometara od morske obale, u blizini poluostrva Pelješac i grada Stona. Treba podsjetiti da je u 14. i 15. vijeku stanovništvo skoro cijelog Primorja bilo srpske nacionalnosti, pravoslavne vjere. U Stonu na Pelješcu stolovao je srpski knez Miroslav, brat Stefana Nemanje. Prema jednoj teoriji (Đ. Odavić) i Miroslavo jevanđelje pisano je u Zavali ili Stonu, i uz sve navedeno, ova mogućnost je itekako otvorena, za neka nova istraživanja mjesta nastanka ovog značajnog istorijskog spomenika. Skoro iz istog vremena je i sačuvano Pismo Popovske opštine Dubrovačkoj opštini, tako da se ova pretpostavka ne može ignorisati. U Bogorodičinom manastiru u obližnjim Lužinama 1219. godine Sveti Sava je ustanovio Humsku episkopiju, sa 10. crkava. Sačuvana je jedna hrisovulja kralja Stefana Uroša I crkvi Sv. Bogorodice u Stonu. (1243 – 1253)

Manastir Zavala i crkve Popovog Polja bile su tako u neposrednoj blizini sjedišta svoje – Humske episkopije.

22.01.1333. godine, car Dušan ustupa Dubrovčanima sjedište svetosavske Humske episkopije, Ston, Rat (Pelješac), i cijelo priobalje do Dubrovnika, uz uslove koji su trebali da omoguće opstanak pravoslavnog naroda i njihovih bogomolja na tom području. Do 1400. godine pod vlast Dubrovnika potpada i Slansko primorje. 1394. godine novopridošli franjevci izvještavaju nadležnog biskupa (pretpostavljenog):

„Fratri, Božijom pomoću, ovaj narod preobratiše i pokrstiše i sve do sad preobraćaju one što svaki dan dolaze u taj kraj iz zemalja šizmatičkih“.

Sačuvan je i jedan stari dokumenat, koji se nalazi u franjevačkoj crkvi u Stonu na Pelješcu i koji svojim sadržajem svjedoči da je ova oblast bila nastanjena pravoslavnim Srbima sve do kraja 14. vijeka:

„Prije nego što je ova zemlja došla pod ruku gospode dubrovačke stojala je podložna šizmaticima (pravoslavnima) i patarenima. Niti je tu spomena bilo o katoličanskoj crkvi, već su tu kaluđeri i svještenici rascijanski (srpski) živili“. Ovako su zabilježili franjevci 1344. godine, nedugo pošto su Dubrovčani dobili cijelu oblast Stonski rat od cara Dušana Silnog.

Za razliku od srpskih vladara koji su darivali i katoličke manastire, novi dubrovački „gospodari“ odmah su protjerali srpsko pravoslavno sveštenstvo, i uz pristigle gore spomenute franjevce odmah pristupili nasilnom prevjeravanju i protjerivanju pravoslavnog stanovništva u Stonu i Pelješcu, iako su se u potpisanim darovnicama obavezali da neće dirati i da će poštovati vjeru lokalnog srpskog stanovništva. Takva „politika“ nastavila se i kroz kasnije vijekove. Sve navedeno svjedoči i potvrđuje prisustvo srpskog imena i pravoslavne vjere u Primorju od davnina. Iz ovih podataka se izvodi zaključak da su s obzirom na blizinu sjedišta episkopije u Stonu, i crkve u Zavali oduvijek pravoslavne, što potvrđuju i njihovi materijalni ostaci, a katolička propaganda je poturala svoje izvore – „pisma Propagandi u Rimu“, da ospori srpski duhovni i nacionalni identitet u mjestima gdje im je bio interes (npr. Zavala).

„Doline hercegovačkih rijeka Trebišnjice i Neretve poslužile su u srednjem vijeku kao magistralni putevi rasprostiranja hrišćanstva u dubinu Humske zemlje. Uz obale ovih rijeka, položeni su ugledni i stari manastiri i crkve koji pripadaju pravoslavlju, a koje su srpski vladari obnavljali i ukrašavali. Međutim, pored ovih pravoslavnih središta, u oblasti Hercegovine, posijani su brojni grobni spomenici srednjega vijeka poznati kao „stećci“. Njihova očigledna koncentracija leži upravo u istočnoj Hercegovini, a takođe, u ovome području leže neki od najstarijih spomenika koji nose ćirilične natpise“. ( dr Goran Ž. Komar )

U mjestu Zavala, u prošlosti, postojalo je više crkava. Osim pravoslavnog manastira sa crkvom Sv. Vavedenja, postojale su još na lokalitetu Crkvište ili Crkvine crkva svete Petke, po kojoj je i okolica nazvana Petkovica i crkva Sv. Petra. Na 250. metara zapadno od ovih crkava nalaze se ostaci porušene crkve Miholja, po kojoj se i samo mjesto tako zove. Sve navedene crkve u Zavali pripadaju Srpskoj pravoslavnoj crkvi, što potvrđuje njihov način gradnje, orjentacija (apsida svake crkve je na istočnoj strani), kao i narodno predanje. Potvrda ovoj tvrdnji su i dvije presude turskog suda (iz 1867. godine) i austro-ugarskog suda (iz 1914. godine).

Okolno katoličko stanovništvo, podstaknuto sveštenstvom katoličke crkve i koristeći težak položaj srpskog naroda u oba slučaja i nadajući se povoljnoj presudi u svoju korist, pokrenulo je ove dvije parnice, sa namjerom da prisvoje crkvu sv. Petra u Zavali. Predstavnici sudske vlasti obje, po Srbe, okupatorske države izašli su na teren, sve pregledali, istražili, i donijeli presudu da crkva Sv. Petra pripada Srpskoj pravoslavnoj crkvi, kao i da se nalazi na zemljištu koje pripada SPC. I danas, pošto se Zavala našla u Opštini Ravno, ponovo se od katoličke strane pokreću inicijative o otuđivanju crkve Sv. Petra, prilažući u tzv. „radovima“ svoje „istorijske izvore“ – pisma ( u stvari izvještaje lokalnih misionara Kancelariji za širenje vjere u Rimu) – često dokazane falsifikate u velikom broju sličnih slučajeva.

Položaj Srpske Pravoslavne crkve u vrijeme turske okupacije bio je veoma težak. to su prouzrokovali neprestani ratovi, hajdučki napadi, turska proganjanja srpskog naroda svih oblika. Sve to je pogađalo Srpsku Pravoslavnu Crkvu i znatno umanjivalo njena dobra. Osim Turaka, velike pritiske SPC je trpjela od strane katoličke crkve, koja je koristila svaki po srpsku stranu nepovoljan trenutak kako bi, ne birajući sredstva, proširila svoje djelovanje na srpske zemlje. Ovdje ćemo navesti nekoliko podataka:

1622. Rimska kurija osniva „Congregatio ad propagandam fidem“ Kongregaciju (kancelariju) za širenje vjere, sa sjedištem u Rimu. Kurija tada pokreće novi talas prozelitizma akcijama franjevaca, jezuita, benediktinaca i drugih profesionalnih propagatora unije po pravoslavnim ruskim, grčkim i srpskim zemljama. Kongregacija kontroliše rad lokalnih misionara, kojoj oni šalju redovne izvještaje. Zbog čestih neuspjeha katoličke propagande na terenu, ti izvještaji su velikom većinom neistiniti, sa lažnim podacima, falsifikati koji su trebali kod nadređenih stvoriti sliku o „epohalnim uspjesima“ Vatikana na kanonskim teritorijama Pravoslavlja, i ti izvještaji se ne mogu prihvatati kao istinit istorijski podatak ili dokument.

Ni kaluđeri srpsko – pravoslavnog manastira Zavale nisu bili pošteđeni pritisaka katoličke crkve. Trebinjski biskup Antonije Primi, dugo je radio na pridobijanju pripadnika srpske crkve u Popovu. On je sva rješenja tražio kroz širenje uticaja katoličke crkve, pa čak i u njenom isključivom pravu na ispovijedanje hrišćanstva. O svom „radu“ među zavalskim kaluđerima, on je pisao Kongregaciji u Rimu 1664. godine. Tada je pretpostavljene obavijestio da je u selu Ravnom teško pridobiti pravoslavne za katoličku vjeru. Zato je svojim vjernicima zabranio da idu u pravoslavnu crkvu i da sklapaju brakove sa „šizmaticima“.

J. Šmirak – „Vasilije Jovanović“, Vladimir Ćorović „Hercegovački manastiri“

(ovi navodi najbolje oslikavaju odnos katoličke crkve prema pravoslavnim Srbima i SPC, i ovakvo stanje je osim Popova bilo i u cijeloj Dalmaciji i Primorju).

Manastir Zavala nalazi se u istoimenom selu u istočnom dijelu Popova polja, u podnožju brda Ostrog, oko 50 km zapadno o Trebinja. Posvećen je Vavedenju Presvete Bogorodice. Specifičnost arhitekture manastira Zavala, uslovljena je njegovim usamljenim položajem u krševitom području Hercegovine, koja ga čini isposničkim, monaškim prebivalištem. Crkva je sjevernom stranom uvučena u pećinu. Uz manastire Žitomislić i Tvrdoš, spada u najznačajnija crkvena, prosvjetna i kulturna središta života pravoslavnih Srba Hercegovine. Prema narodnom predanju postanak crkve Vavedenja Presvete Bogorodice vezuje se za prvog hrišćanskog cara – Konstantina, koji je nakon izgradnje velike crkve u Slanom stigao u Zavalu, pa vidjevši da je stanovništvo pobožno, odlučio da i tu sagradi hram. Car je ostavio Bogorodičinu ikonu na brežuljku Petkovica, sa namjerom da mu zadužbina bude tu podignuta. Drugoga dana pronađoše ikonu ispred ulaza u pećinu, na mjestu današnje crkve. Čudesno premještanje ikone ponovi se i naredna dva dana, te car uvidje da mu sama ikona pokaza mjesto podizanja zadužbine. Prema predanju car Konstantin je zaslužan i za podizanje većine hercegovačkih manastira, Tvrdoša, Zavale, Dobrićeva, Kosijereva i za davanje imena prema karakteristikama mjesta. ( P. Čokorilo, J. Pamučina, Nićifor Dučić – Književni radovi 1 – 1891, S. Skenderova, Ljetopisi, Sarajevo, 1976. 84 – 85 ).

O postojanju pravoslavne crkve u 13. vijeku svjedoči sačuvani crkveni pečat, na kome je ugravirana 1271. godina. Predanje govori da je manastir obnovio srpski kralj Dragutin. Jedan od kasnijih pisanih tragova o manastiru je potvrda o prodaji vinograda u Orahovom Dolu manastirskom igumanu Serafijonu, iz 1514. godine. U to vrijeme u manastiru Zavali, prepisivane su važne crkvene knjige. Tokom sledećeg vijeka, manastirska biblioteka značajno je obogaćena novim knjigama iz Sremskih Karlovaca i Beograda, među kojim su bila i brojna ruska žitija i jevanđelja. U manastiru su se nalazile i čudotvorne mošti. Po jednoj priči iz mjesta Obalj kod Kalinovika, u manastiru Zavala čuvala se ruka srpskog čobančeta, koga su isjekli Turci. Na Oblju je podignuta crkva 1869. godine. Deset godina po završetku gradnje crkve, mještani su pričali da su u mrklim noćima počeli da viđaju neobičnu, tajanstvenu svjetlost u groblju. Pozvali su u pomoć kneza, koji je bio pop, da otvore grob koji je noću svijetlio. I zaista, u njemu su našli netruležne ruke srpskog čobančeta, koga su na pravdi Boga posjekli Turci. Jedna ruka čuva se u crkvi u Oblju, i na Spasovdan se obnosi oko crkve. Mještani vjeruju da je ova svetinja kroz vijekove čuvala Obalj i Obljane od svake nesreće. Isto tako vjeruju da ruka čuva mjesto od prirodnih nepogoda. Tvrde da ih je spasila i 1942. kada su ustaše krenule da pobiju Srbe. To su bili komšije muslimani, i njihov hodža ih je odvraćao da ne idu, da Obalj čuva velika svetinja. Oni su ipak pošli, i došavši blizu sela, (kasnije su neki od njih pričali) dočekao ih je veliki vjetar, i da su se preplašeni vratili. Međutim, nikada se nije tačno utvrdilo šta se desilo sa drugom rukom. Neki smatraju da je ona bila u manastiru Žitomisliću, a drugi da se nalazi u manastiru Zavali. ( Ova dva manastira su u prošlosti bila višestruko i blisko povezana ).

Arhitektura crkve Vavedenja Presvete Bogorodice uslovljena je njenim položajem. Unutrašnjost crkve je ukrašena 1619. godine freskama, koje su rad hilandarskog monaha Georgija Mitrofanovića, velikog srpskog zografa. Čuveni živopisac Georgije Mitrofanović boravio je u Zavali početkom 17. vijeka. Prije dolaska u Zavalu živopisao je manastir Hilandar na Svetoj Gori. U Hercegovini je, osim manastira Zavale, oslikao još i manastir Dobrićevo koji se nalazi između Trebinja i Bileće.

U manastiru Zavala u to vrijeme zamonašio se Stojan Jovanović, budući Sveti Vasilije Ostroški. Rodio se u obližnjem selu Mrkonjići, od oca Petra i majke Ane Jovanović, 28. decembra 1610. godine. Da bi dijete sklonili od neprijatelja, a ujedno želeći da se on i knjizi i pismenosti nauči, roditelji ga odvedoše u najbliži manastir u tom kraju, zvani Zavala, koji bješe posvećen Vavedenju Presvete Bogorodice, i u kojem je iguman bio Stojanov stric Serafim. (O njemu je sačuvan zapis na manastirskom Evanđelju. U tom istom Evanđelju stoji zapisana i vijest o mučeničkoj smrti tadašnjeg patrijarha srpskog Jovana (1592-1613. g.), koga su Turci odveli u Carigrad i 14. oktobra 1613. g. umorili). U manastiru je tada bilo i učenih monaha, i dosta knjiga. Ovde se blagorazumni mladić Stojan nauči mudrosti Svetoga Pisma i Svetih Otaca, a takođe i korisnim svjetskim naukama. Čitajući knjige i riječi Svetih Otaca, duša mu se raspali ljubavlju prema Bogu i svetom podvižničkom življenju, te zato željaše da se zamonaši. U manastiru je Stojan u početku bio iskušenik, obavljao je redovna poslušanja i manastirske poslove, ali je puno vremena provodio u manastirskoj biblioteci čitajući stare knjige. Brzo je shvatao bukvar, časoslov, psaltir kao i prve molitve. Za vrijeme Stojanovog boravka, u manastiru Zavala vodio se vrlo aktivan duhovni život: monasi su vrijedno radili, dosta pažnje posvećivalo se manastirskoj biblioteci u kojoj su prepisivane crkvene knjige, manastirska crkva ukrašavana je freskama. Manastir Zavala održavao je tijesne veze sa Svetom gorom. Iako siromašan, manastir je imao veoma bogatu kulturnu i duhovnu djelatnost. Vidjevši da Stojan gaji izrazitu naklonost prema monaškom životu, njegov stric iguman Serafim šalje ga u manastir Tvrdoš, koji je tada bio i sjedište Trebinjske eparhije, gdje se nalazila škola, bogata biblioteka, ali i za to vrijeme veoma obrazovano monaštvo. Sveti Vasilije živio je i služio u teško vrijeme turskih zločina i mučenja srpskog pravoslavnog naroda sa jedne strane, dok je sa druge strane katolička crkva sa svojim agresivnim crkvenim redovima, nastojala da iskoristi težak položaj pravoslavnih Srba u Hercegovini kao i da ih na prevaru prevede u katoličku vjeru. U tim svojim podlim aktivnostima, često su se služili otvorenim lažima, ucjenama, falsifikovanim pismima – izvještajima nadređenima u Rimu, i sličnim sredstvima. Sveti Vasilije uspio je da odoli svim napadima obje strane, kao i da sačuva srpski identitet naroda Hercegovine i njegovu pravoslavnu vjeru.

Tokom Drugog svjetskog rata, manastir Zavala pretrpio je veliku štetu, kada su obližnji i drugi Hrvati – ustaše uništile i opljačkale njegove vrijedne zbirke, biblioteke i sve materijalne vrijednosti. To vrijedno materijalno naslijeđe nikada nije ni pronađeno, ni vraćeno manastiru. U posljednjem ratu (1991-1995) manastir je oštećen i napušten, dok je naselje Zavala potpuno uništeno. Sve to je uradila Vojska Republike Hrvatske (HV) 1992. godine tokom agresije na BiH, odnosno opštinu Trebinje. Poslije rata manastir Zavala je obnovljen, a tada se obnovio i monaški život. U to vrijeme počela je i obnova sela Zavala.

( podaci iz žitija Svetog Vasilija Ostroškog, i prošlosti manastira Zavala ).

Treba se podsetiti pisma srpskog Patrijarha Pavla upućenog 1992. generalnom sekretaru UN Butros Galiju:

Nekoliko hiljada hrvatskih vojnih formacija nadiru na teritorije u Hercegovini gde živi isključivo pravoslavno stanovništo i gde nikad, pa ni danas, nije bilo hrvatskog življa! Hrvatski okupatori ruše i pale pred sobom sva srpska naselja, gradove i sela, naročito crkve i manastire. Dosad su porušili i zapalili Srpsku sabornu crkvu u Mostaru i srpske crkve u Čapljini, Metkoviću, Glušcima, Opuzenu, Gabeli, Duvnu, Raščanima, Bjelom Polju, Bjeletićima, Gornjem Hrasnu, Ravnu, Opličićima, Klepcima, Prebilovcima, kao i crkve uz Neretvu u Čelebićima, Konjicu i Bradini i nekoliko pravoslavnih crkava na prostorima Popovog Polja i Bobana. Hrvati uništavaju i pale srpske pravoslavne srednjovekovne manastire Žitomisliće, Zavalu i spaljuju spomen-kosturnicu srpskih novomučenika u Prebilovcima, gde su bile smeštene kosti izvađene iz jama u koje su Srbe bacali 1941. godine Hrvati – ustaše i fašisti“.

ZAVALA – MJESTO PORIJEKLA SVETORODNE LOZE NEMANjIĆA

Više istoričara zabilježilo je narodno predanje, i navelo druge izvore, koji nam svjedoče da srpska vladarska loza Nemanjića potiče iz Zavale.

Joanikije Pamučina bilježi da se u Zavali, kod samog manastira nalaze „veseli dvori“ „onog grčkog popa“ po kome je i nazvano Popovo, i od koga se rodio Nemanja.

Vladimir Ćorović (BiH, str.91.) navodi priču, da je u Zavali živio pop Stefan, od koga je nastalo ime Popovo, i koji je praroditelj Nemanjin.

IME STEFAN – TITULARNO IME SRPSKIH VLADARA

Stefan je titularno ime koje su nosili svi srpski kraljevi i carevi loze Nemanjića, kako u Srbiji tako i na prostoru današnje BiH.

(Sličan primjer postoji u Francuskoj Luj 1…14, itd.)

Danas se posebno manipuliše sa imenom Hercega Stefana Vukčića Kosače – vojvode od Svetog Save. Njegovo titularno ime srpskog vladara – Stefan, često se zamijenjuje sa ličnim imenom – Stjepan, što je svakako netačno i pogrešno. Običan narod isprva nije mogao nositi ovo ime. Tek kasnije, od kada je ovo ime počeo da koristi i običan narod, sreće se više verzija ovog imena, a sve zavisno od izvora, pisca, države (pravoslavne ili katoličke), te posebno od jezika na kom se ovo ime navodi (srpski, grčki, latinski…) Stefan, Šćepan, Sćepan, Stepan u zapadnim krajevima i Stjepan i Stipan…

„Ime Stefan, koje nosi 16. Nemanjića, smatra se prvim hrišćanskim srpskim imenom. Prvi ga je dobio najmlađi sin kneza Mutimira u 9. vijeku, po Svetom Prvomučeniku Stefanu, koji je tako postao zaštitnik srpske države. To je i jedno od prvih zapisanih hrišćanskih imena kod Južnih Slovena. Kako riječ „stefanos“ na grčkom jeziku znači „vijenac“, i obično se upotrebljavala za označavanje kraljevskog ili carskog vijenca, u Srbiji ime Stefan od 12. vijeka počinju da nose vladari – „vjenconosci“: župani, kneževi, kraljevi, carevi – kao svoje vladarsko obilježje, ispred svog krštenog imena. Izvjesnu ulogu u daljem ozakonjenju tog titularnog imena srpskih vladara morao je imati arhiepiskop Sava, koji je sinovca Radoslava, a zatim i drugog sinovca Vladislava „vjenčao“ za kralja, nazvavši ih imenom Stefan, utvrđujući tako titularnu simvoliku toga imena u očevoj porodici“.

Iz knjige: „ČRTE I REZE“ – Svetislav Mandić.

Vladimir Ćorović (Iz narodne književnosti, str. 240.) „Nemanja je bio hajduk, i svoje ime dobio je jer je mucao. Kada je došlo do neke svađe sa Grcima (Vizantijom), koji su tada vladali u Hercegovini, odmetnuo se. Da bi ga nekako odvratili od toga i umirili, Grci su mu prvo dali Zelene luke (polje oko Trebinja), a onda i Široke luke (polja oko Gacka i Nevesinja). Nemanja je sve ovo uzeo, ojačao dobro i onda protjerao Grke i postao car.

Stefan Prvovjenčani (Život Stefana Nemanje, str. 31.) kaže da su Nemanjin otac i stričevi imali zemlju u Srbiji, Duklji, Dalmaciji, i Travuniji. Kad su u ovim krajevima izbili nemiri „veliki metež u ovoj strani srpske zemlje i Dioklitije i Dalmacije i Travunije“ braća protjeraše Nemanjinog oca sa zemlje i oduzeše mu je. Kad je prešao u Duklju u Ribnici mu se rodio sin Nemanja.

U „Karlovačkom rodoslovu“ Nemanja se navodi kao: „Veliki Župan i samodržavni gospodin svih srpskih zemalja… i Duklje i Dalmacije i Zahumlja i Travunije“, slično je i u Zagrebačkom, Pajsijevom, Vrhbrezničkom i Pejatovićevom rodoslovu. Ovakvu Nemanjinu titulu dali su i ljetopisi: Ruvarčev, Dorpatski, Račanski, Vukomanovićev, Senički, Magaraševićev, Hilandarski, Sečenički, Koviljski i Brankovićev. Stara srpska titula „župan“, zadržala se kod Srba do cara Dušana.

Jefto Dedijer, „Hercegovina“ str. 108. „Zetom, Humom i Zahumljem upravljao je kralj Milutin prije stupanja na prijesto“. Još prije kralja Milutina, više plemića iz loze Nemanjića upravljalo je Travunijom i Humom, zemljama koje su uvijek isticali kao svoju „dedovinu“, a što potvrđuje ove podatke o njihovom porijeklu. Jedan od njih bio je i princ Rastko, budući Sveti Sava. U srpskom narodu, koji živi na širem prostoru o kome je ovdje bilo riječ, ostalo je i danas puno priča, kao i naziva lokaliteta koji potvrđuju prisustvo Rastka Nemanjića – Svetog Save, i vrijeme njegovog upravljanja ovim dijelom srpskih zemalja.

Piše: MILAN J. PUTICA / EPARHIJA ZHIP

Izvor: Slobodna Hercegovina

Vezane vijesti:

Vladika Grigorije: Zavala | Jadovno 1941.

Opština Ravno odbija da vrati dio imovine manastiru Zavala …

Vladika Grigorije: Smirenje je spasenje | Jadovno 1941.