NAJSTARIJA SRPSKA NASELJA PO SJEVERNOJ HRVATSKOJ (DO 1597. GOD)
Današnju severnu Hrvatsku sačinjava prostrana oblast između Save i Drave. — Na zapadu deli je od Štajerske reka Sutla i gora Macelj, a na Istoku graniči sa Slavonijom dužinom rečice Ilove.
U pređašnja vremena i ova oblast nazivana je Slavonijom, s dodatkom gornja — za razliku od današnje ili donje Slavonije, s kojom je nekada sačnnjavala jednu oblast; a južna granica njena išla je tada do reke Kupe, gde je počinjala Hrvatska. Nemci su ovu oblast zvali Windischland, a Mađari i drugi u latinskim ispravama nazivali su je Sclavonia. — Glavni gradovi njeni behu Zagreb, Križevci, Varaždin i Koprivnica.
Turske provale u XV. i XVI. veku učiniše, da su mnogi Hrvati iz Like, Krbave, Primorja i severne Dalmacije uklonili se stalno sa svojih ognjišta i nastanili po ovoj oblasti. Zbog toga je Zagreb ubrzo postao središte nove etničke Hrvatske, a granice gornje Slavonije znatno se pomakoše na Sever – do reke Lonje. I u glavnom, od srednjeg a docnije i od istočnoga dela tako sužene oblasti, kada se u nju oko 1540, počeše stalno naseljavati mnoge srpske pravoslavne porodice, osnovana je prva vojnička — Slovinska Krajina, koja je kasnije prozvana Varaždinskim Đeneralatom. A kada je Karlovačkim Mirom 1699. god. i donja Slavonija ponovo ušla u sastav Austro-Ugarske Monarhije, počeše predstavnici vlasti sve više identifikovati i Đeneralat Varaždinski sa Hrvatskom, nazivajući Slavonijom samo novo zadobivenu donju Slavoniju. – Tako eto, malo po malo, tokom XVIII. veka, konačno se utvrdilo ime Hrvatska i za celu ovu oblast nekadašnje gornje Slavonije...
Narod je, međutim, od pamtiveka pa sve do prve polovine XIX. veka celu ovu oblast nazivao Slovinijom, a sebe Slovincima; dok su joj Štajerci i drugi okolni narodi, naročito zapadnom delu njenom — Zagorju i Prigorju, dali ime Bezjačka, a narodu Bezjaki ili Bezjaci, — slično Šijačkoj i Šijacima oko Požege u donjoj Slavoniji. Međutim, kada su Srbi naselili sredinu ove oblasti, dadoše joj i oni jedno novo ime — Vretanija ili Vratanija, te je tako, bar od 1609.—1704., nazivahu naši crkveni predstavnici i moldavski vladaoci u svojim spisima, a srpski slikari na ikonostasima; dok su u isto doba i još nešto docnije (do polovine XVIII. v.), ruski vladaoci i crkveni predstavnici redovno i ovu oblast nazivali „Srpskom zemljom".
Oblast je ova danas raznovrsne etnografske kompozicije, jer je i poreklo današnjeg njenog stanovništva vrlo različito. — Pored osnovnog starosedelačkog stanovništva Slovinaca, koji samo u zapadnom delu prevlađuju, nalaze se tu mnogi Hrvati, Srbi, Štajerci, Kranjci, Česi, Moravci, Nemci i Mađari, a ponešto ima i Jevreja, (većinom poljskih), Talijana, Cigana i Rumuna, Stari Slovinci, Hrvati, Kranjci, Štajerci i svi rimokatolički Srbi, a i jedan deo Čeha i Moravaca, etnografski se gotovo izjednačiše, te žive danas pod zajedničkim imenom Hrvata, dok su ostali narodi očuvali svoju individualnost. Među ovim narodima pravoslavni Srbi su najbrojniji, ali njihova naselja ne obuhvataju danas celu ovu oblast. Ona se pružaju samo po onom četvorougaoniku, što ga čine gorske kose i ogranci Bilogore sa Severa, Kalnika sa zapada, Marčanskoga humlja i Moslavačke gore sa Juga, te rečica Ilova sa Istoka; a tek nekoliko malenih sela naših prelazi te granice i spušta se u ravnu Podravinu...
Nu i srpsko stanovništvo ove oblasti nije po poreklu jedne etnografske kompozicije. Šta više, ono ima u sebi podosta predstavnika iz sviju oblasti naših sa Balkanskoga Poluostrva; a ponešto je asimilovalo i od drugih naroda, naročito od starih Slovinaca i Hrvata, kojima je međutim, u isto vreme, mnogo više dalo iz svoje sredine. — Osnovu našem stanovništvu ovde sačinjavaju Hercegovci i Bosanci, a znatno je popunjuju Srbijanci, Crnogorci i Maćedonci. Za prelazne zemlje našim velikim i malim migracijama u ovu oblast, osim Srema, Slavonije i Ugarske, sa Dalmacijom i južnom Hrvatskom, poslužile su još i Kranjska i Štajerska, a donekle i Erdelj. Velike migracije imale su u glavnom četiri perioda. Prve poznate nam bile su tokom XV veka, iz srednjevekovne Srbije — Despotovine i Hercegovine, preko Slavonije i Hrvatske; a smestile su se, u glavnom, u malenim oazama, oko Zagrebačkih i Kalničkih gora. — Potomci njihovi izgubljeni su za Srpstvo. Druge migracije bile su tokom XVI. v., iz severnih krajeva današnje Srbije, iz Bosne i Hercegovine, s Crnom Gorom i Starom Srbijom, većinom preko Kranjske i Štajerske, Ugarske i Slavonije. Ova naselja spustila su se takođe oko Kalničkih gora i njihovih istočnih ogranaka, pružajući se postepeno sve više i po severozapadnim kosama Bilogore. — Potomci ovih doseljenika većinom suočuvali se u Pravoslavlju i Srpstvu, te su osnov celom današnjem srpskom stanovništvu u ovoj oblasti. Treće migracije izvršene su u glavnom od kraja XVI. do pred kraj XVII. v. (1597.—1683. god.) iz raznih naših oblasti preko Slavonije i Hrvatske, te su zauzele mahom sredinu današnjih naših naselja u ovoj oblasti, od Rovišta do Severina. A četvrte veće migracije naše bile su krajem XVII. i početkom XVIII. v. (1683.—1718. god.), takođe iz raznih krajeva naših preko Slavonije i Hrvatske, a naselile su u glavnom sav istočni kraj od Severina do Ilove, sa celom Moslavinom. Tada je konačno zaključeno naseljavanje ove oblasti Srpskim Narodom; i ako su male migracije pojedinih porodica i pojedinaca našega naroda i danas još u znatnom jeku...
Valja nam napomenuti, da je bivalo i migracija naroda našeg iz ove oblasti u druge oblasti, a naročito u južnu Hrvatsku i Slavoniju, te Kranjsku i Štajersku. Ali su to bile mahom male seobe, većinom samo pojedinih porodica. — Ova je oblast u tome pogledu, od kako se Srbi u nju počeše naseljavati, mnogo više pasivna nego aktivna; jer je pre toga gotovo opustela bila, pa i danas još ima dosta nenaseljenog plodnog zemljišta...
Prva srpska naselja
Poznato je, da su već u prvim vekovima našega boravka na Balkanskom Poluostrvu, ne samo mnoge odlične porodice naše, zbog međusobica i drugih razloga, nego i čitavi krajevi naši sklanjali se privremeno, pa i stalno, u južnu Hrvatsku — pred raznim neprijateljiia s Istoka i Juga. U takovim prilikama, između ostaloga, postala je i stara srpska općina Srb, u današnjoj južnoj Hrvatskoj. A nema sumnje, da su bar pojedine porodnce naše, naročito iz Bosne, sklanjale se i stalno nastanjivale i po staroj gornjoj Slavoniji, a današnjoj severnoj Hrvatskoj. Tih slučajeva moglo je još više biti oko polovine XII. veka, kada je u Ugarskoj i Hrvatskoj vladala Srpkinja kraljica Jelena, ćerka raškoga župana Uroša. Njen brat Beloš bio je tada palatin ugarski i dugo vremena ban slavonski; pa je lako moguće da su oni u pojedine gradove svoje doveli i srpsku vojničku posadu, — koja je tu stalno ostala sa svojim porodicama, — kao što su to docnije učinili kralj Vladislav i ban Urlih Ciljski, zet srpskoga despota Đorđa Brankovića - Smederevca. Pa zato možda, već u XIII. i XIV. v., i nalazimo među hrvatskom i slavonskom vlastelom priličan broj i takovih, čija se prezimena sa svojim srpskim oblikom jasno ističu među ostalima. A taj broj, s prodiranjem Turaka u naše zemlje, bivao je stalno sve veći, te već krajem XIV. v. i u početku XV. sretamo oko Zagreba i Križevaca, a naročito u Turopolju, među vlastelom i odličnim ljudima, i: Reliće, Radenkoviće, Radoslaviće, Staničiće, Staniloviće, Pravdiće, Grdake, Jagniće i dr.
Kada je međutim u proleće 1434. g. za hrvatsko-slavonskog bana Urliha grofa Ciljskog udala se Katarina (Katakuzina) — ćerka srpskoga despota Đorđa Brankovića — tada je, zajedno s njom ili nešto docnije, došla u gornju Slavoniju i znatna srpska vojnička posada, koja je smeštena u Medvedgrad kod Zagreba, Rakovac kod Vrbovca, Veliki i Mali Kalnik kod Križevca i u Koprivnicu. A ta posada ostala je u tim gradovima i posle ubistva Urlihova (1456. g.), te je kastelan Katarinin u Medvedgradu i župan Polja Zagrebačkoga bio Srbin iz Despotovine plemić Bogavac Milaković, a u oba Kalnika Pavle Mikšić, sa svojim Srbijancima — dokle god Katarina nije te gradove ustupila drugima.
Broj srpskih vojnika po tim gradovima bio je prilično veliki, te su starešine njihove i oni imali znatan uticaj i na okolinu, — kada je sam kralj Vladislav prisiljen bio 1447. g., da piše svima Srbima (Rasciani) po pomenutim gradovima, da ne uznemiruju građane i seljane raznim teretima i kmetskim rabotama. A nema sumnje, da je većina tih srpskih vojnika, koja je ovamo po svoj prilici neženjena došla, ovde se poženila i zasnovala porodice, koje su tu i po okolnim selima stalno se nastanile, – Zato se od to doba i pominju oko tih gradova mnogi odlični stanovnici sa karakterističnim srpskim prezimenima, kao: Babini, Brankovići, Borići, Vučići, Dobrenići, Ivkovići, Jugovići, Nedeljkovići, Novkovići, Marčetići, Milićevići, Obradovići, Petkovići, Petrovići, Poznanovići, Radinovići, Stančići, Đurđevići i dr.
Jedan deo ovih i docnije doseljenih Srba, koji se nastaniše u Sv. Jeleni Koruškoj kod Križevaca, kao: Gvozdanovići, Ljubići, Jelačići, Meštrovići, Radakovići, Xaxxxxx (?), Serbljinovići, Simići i dr., naročito su se odlikovali i dobili plemstvo, te nekima od njih i danas žive tamo potomci kao seoski plemići…
A kada u drugoj polovini XV. v. popadaše jedna za drugom u turske ruke sve države i državice naše na Balkanu, tada je sve više odličnih Srba povećavalo vlasteoske i druge redove narodne u Hrvatskoj i Slavoniji. – Ovi Srbi brzo su izmenili svoju pravoslavnu ili bogumilsku veru sa rimokatoličkom verom zemlje u koju su došli; te su polagano i etnički se izjednačavali sa starosedeocima tih zemalja — Slovincima i Hrvatima, utičući sve jače ne samo na dijalekat nego i na običaje njihove.
Poznato nam je, da su tada među ostalima, preko donje Slavonije, iz Srbije prešle i znamenite vlasteoske porodice Dragač i Bradač. Od prve možda nosi ime i oblast gornje i donje Dragačevo u Srbiji, a od druge valjda potiče crkvina Bradača, kod sela Kule u Mlavi. Obe ove porodice primile su rimsku veru, te je prva do turskog osvajanja Slavonije uživala vlasteosko dobro Pleternicu kod Požege, a za tim se uklonila dalje u gornju Slavoniju i krajem XVI. v. izumrla u Nedelišću u Međumurju. Druga je uživala velika vlasteoska dobra oko Križevaca, ali je i ona tokom XVII. veka izgubila se. I porodica Rogače, koja nas podseća na selo Rogače pod Kosmajem u Srbiji, teško da nije iz Srbije. Ona je ostala verna pravoslavlju, te nije dobila vlasteoskih dobara, a živela je u Vel. Pogancu kod Koprivnice još i krajem XVIII. veka ...
Ciljskove Srbe iz Srbije, koji su mahom porimokatoličili se, pojačaše krajem XV. v. nove srpske naseobine iz Hercegovine i Bosne, sa knezovima Vladislavom i Balšom Hercegovićem. Ovi knezovi naši dobiše u gornjoj i donjoj Slavoniji znatna vlasteoska dobra, pa među njima i grad Mali Kalnik. — Ovaj grad oduzet je docnije od Nikole Balše Hercegovića, koga i kraljevske listine nazivaju Srbinom (Rascianus); jer je Balša pristao uz Zapolju, pa zato kralj Ferdinand 1537. g. predade njegov Kalnik Ljudevitu Pekriju.
Izgleda, da je ovo hercegovačko naselje, koje je takođe mahom rimsku veru primilo, imalo tada u ovome kraju i neku svoju crkvenu organizaciju. Bar 1514. g. pominje se Vladislav, herceg od Sv. Save, kao starešina (praepositus) crkve Sv. Bogorodice (valjda manastira?) kod današnjeg sela Glogovnice pod Kalnikom, a kao susedi njegova vinograda pominju se opet gotovo sami Srbi Hercegovci: Bratić, Kosić, Brdarić, Martinović i dr. dok se u obližnjem selu Potoku, pored Filipovića, Lukačića i dr. 1498. i 1509. g. spominje Jovan Serbljin i Đorđe Orešković, za koga se takođe naglašuje da je Srbin s dodatkom Tracz, čemu je sinonim Rac ili Rašanin. — Lako je moguće, da je tada i selo Rašćani, koje i danas postoji u toj blizini, dobilo ime od Srba — Rašana, koji su ga možda prvi naselili.
Srpsko gospodarstvo u Kalniku i okolini, koje je s malim prekidima od Katarine Brankovićeve do Balše Hercegovića, trajalo preko stotinu godina (1434.—1537.), zajedno s brojnim srpskim naseljima u onome kraju, učinilo je, da je onde najjače očuvana srpska tradicija iz ovih vremena. Stoga se u srpskom pravoslavnom selu Osijeku pod Kalnikom i danas priča, da je tamošnju srpsku crkvu sagradila jedna Srpkinja grofica, koja je stolovala u Kalniku. A jedna od najstarijih srpskih porodica u tome selu jeste porodica Vitanovića, koja se danas razgranala u čitavo pleme i raširila po mnogim okolnim selima. Uz to pleme, u selima oko Kalnika, nalazi se, možda iz tih najstarijih vremena, i još po koja pravoslavna srpska porodica, kao što su Bodin, Bodinovac i dr. A još 1774. g. nalazila se tamo u selu Ivančecu i porodica Todora Hercegovića aliter Višnjića, koja nas podseća na gospodarstvo stare vlasteoske porodice Hercegovića u onome kraju. — Danas te porodice nema među tamošnjim pravoslaviim Srbima, kao ni mnogih drugih starih hercegovačko-crnogorskih porodica: Korenića, Kordića, Grdinića, Vračarića, Vidovića i dr., koje su još i krajem XVIII. v. nalazile se oko Kalnika kao pravoslavni Srbi.
Pustošenje ove oblasti
Do turskih provala ovaj lepi i dosta plodni kraj bio je gusto naseljen i prilično bogat. No čim su Turci u XV. v., a naročito tokom XVI. v. počeli stalno da provaljuju i ovamo, i to sa tri strane — iz Bosne, donje Slavonije i Ugarske, tada su brzo opustela mnoga sela i gradovi. Prvo se razbegoše kmetovi, a onda i vlastela sa dobara svojih. Uz to, pri svakoj provali odvađahu Turci mnogo roblje u svoje krajeve i njime naseljavahu svoje spahiluke, po istočnim i južnim oblastima našim. A pri tom je najviše stradala županija Križevačka, koja je bila prva na udarcu. I već u prvoj polovini XVI. veka (1543. g.) ona broji samo 1501 dom sposoban za oporezovanje, dok je pre toga brojala preko 12.000 takovih domova; a sve tri županije ove oblasti zajedno (zagrebačka, Varaždinska i Križevačka) imaju tada tek 10.645 domova. – Tako je već u to doba ta zemlja opustela bila...
No odmah posle toga nastupiše za ovu oblast još grđi i crnji dani, jer posle pada Virovitice i Čazme (1552 g.) u turske ruke, zbog čestih provala razbojničkih četa i vojske turske, nastupio je takav strah među kmetovima ove zemlje, da su u velikoj većini sve napustili i razbežali se po severo-zapadnoj Ugarskoj, Austriji i Štajerskoj. A od onih što ostaše mnogi se dobrovoljno predaše Turcima i ponudiše im sami plaćanje danka, samo da pošteđeni budu od paljenja i robljenja. — Ove Slovince prozvaše drugi Predavcima, u smislu izdajice, te i danas tri sela (kod Belovara, Križevaca i Čazme) nose njihovo ime (Predanac i Predavec).
Zbog toga, već za deset godina (1554.), pala je porezna snaga gornje Slavonije ispod polovice, te su sve tri županije imale samo 4657 poreznih domova, od kojih je na Križevačku županiju otpalo tek 376. A trideset godina posle toga (1584.) cela gornja Slavonija, zajedno sa neznatnim ostacima stare Hrvatske, preko Kupe uz Primorje i Kranjsku, nije imala više od 3.000 poreznih domova. — Pri tome je i opet Križevačka županija najgore prošla i ostala gotovo sasvim pusta. No, na sreću ove zemlje, poslednja jača turska pustošenja bila su 1591.—93. g., kada je Hasan paša bosanski samo za te dve godine, popalio oko 26 hrvatsko-slavonsknh kastela i gradova, te odveo u ropstvo oko 35.000 duša... Od tada je ubrzo turska sila trgla u natrag.
Nu priznati moramo, da iseljavanju i begstvu kmetova iz gornje Slavonije i Hrvatske, te tako lakom i brzom pustošenju ovih zemalja, nisu bile krive samo provale turske vojske i njihovih hajduka, nego i vrlo nečovečan postupak hrvatsko-slavonske vlastele sa njihovim kmetovima. — zapovednik krajiški potpukovnik Lenković, pod zakletvom je izjavio 8. oktobra 1561. g. Dvorskom Ratnom Savetu u Beču, da je vlastela deset puta više nego Turci kriva, što su se kmetovi razbegli i zemlja opustela...
Nove srpske migracije
Čim su Turci, preko gornje Slavonije i Ugarske, počeli prodirati i u Štajersku robeći, laleći i ubijajući, odmah su Štajerci počeli misliti kako bi osigurali gornju Slavoniju, kao grudobran svoj. A posle strašnog poraza Kacianerova kod Gorjana (1537. g.), kada je ubrzo gotovo cela donja Slavonija došla pod vlast tursku, te je već i istočni deo gornje Slavonije dobro opusteo bio, prionuše oni još ozbiljnije oko toga. Odmah se počelo raditi na osnivanju plaćeničkih krajiških četa, koje će bar raznim razbojničkim četama turskim prečiti dublje prodiranje u ovu oblast. Ali, glavni vojeni zapovednik Hans Ungnad, kome je ta stvar 1540. g. poverena bila, brzo se uverio, da se pri tome poslu ne može mnogo osloniti na domaće slovinske i hrvatske kmetove. S toga on obavesti staleže štajerske, da ti ljudi nisu dorasli za borbu s Turcima i hajducima, te bi trebalo da i njih neko brani; jer: „oni su navikli samo, da služe oko stolova svojih gospodara, te pune podrume i koševe njihove." I predložio je: da se nabave valjane plaćeničke čete od Nemaca i naročito Srba, koji već od pre desetak i više godina u znatnom broju uskaču iz Turske u Senjsko Primorje, Žumberak i Kranjsku, te vrlo uspešno vrše krajišku službu na onoj Krajini. — Staleži usvoje ovaj predlog i već iste godine otpoče sistematsko naseljavanje srpskih uskoka po gornjoj Slavoniji.
Ove migracije obuhvataju vreme od 1540. do 1597. g. i naselile su u glavnom najzapadniji deo današnjih naših naselja u ovoj oblasti. — Potomci u ovom periodu naseljenih pravoslavnih Srba, znatno pojačani docnijim doseljenjima, čine danas preko trećine celokupnog broja Srba stanovnika u ovoj obasti (oko 50.000), te žive po brojnim selima srpskih parohija: Bolfana, Salnika, Vojakovca, Vel. Poganca, Lepavine i Vel. Mučne pod okriljem gora Kalničkih; Plavšinaca i Male Trešnjvice na severnoj strani zapadnog dela Bilo gore; te Gornjih Sredina, Bolča, Srpske Kapele i donekle Rovišta i Lipovčana na južnoj strani zapadne Bilo gore i po Marčanskom Humlju; — a docnije su odavde spustile se mnoge porodice naše i u sela srednjeg istočnog dela naših naselja u ovoj oblasti. — Osnov ovim migracijama čine kranjski, žumberački i senjski uskoci, a tek ponešto slavonski i ugarski prebezi.
Početak je učinjen sa uskocima srpskim iz Kranjske i Žumberka već marta 1540. g., a za tim i maja 1542. g., kada je u krajišku službu uzeto 400 Srba pod upravom 12 narodnih vojvoda. Ovi krajišnici razmešteni su po tadašnjoj Krajini Slovinskoj između gradova Koprivnice, Križevaca i Ivanića. Mnogi od njih doveli su ovamo i porodice svoje te ih smestili po sklonitim brdskim i šumskim mestima u blizini svojih stražara.
Za ovima počeše odmah dolaziti i uskoci srpski iz Slavonije i Ugarske, koje u ovo doba nazivaju mahom prebezima, a docnije Vlasima. — Tako, već 1543. g. dođoše iz donje Slavonije: Marko (Tomašević) od Požege i Petar (Besedić) Pribeg, svaki sa devet oružanih momaka; a iz susedne zapadne Ugarske prešao je u isto vreme zastavnik Pavle Bakić sa svojima. Nešto docnije uskočiše iz donje Slavonije i drugi; a među ovima osobito ugledni behu vojvode Ivan Margetić (Rascianus) i stric mu Plavša. Ivan je sa svojih 49 konjanika nastanio se oko Ludbrega, po nekim selima današnjih srpskih parohija Bolfana i V. Poganca, te je dao i ime selu Ivanac; a Plavša sa svoja 53 pešaka naselio se blizu Koprivnice, gde se i po njemu prozva jedno selo; — to je Plavšinac, glavno srpsko selo u onome kraju i sedište parohije.
Kada je međutim, početkom druge polovine XVI. v. Križevačka Županija od učestalih turskih provala gotovo sasvim opustela, — pri čemu su nema sumnje i novonaseljeni Srbi mnogo postradali, — tada se javila potreba za još većim brojem plaćenih krajišnika. I 1555. g. primljeno je u službu šest novih uskočkih vojvoda iz Kranjske i Žumberka, sa preko 200 uskoka, te se i broj srpskih duša ponovo umnožio u ovoj oblasti. Iste godine došla je iz donje Slavonije i jedna porodica od 40 duša trojice odličnih srpskih vojvoda, braće: Alekse, Dojčina i Vukmira; dok je 1556. g. u broj nemačkih plaćenika uzet i Vojvoda Ratko Pribeg sa 43 pešaka, koji se nastaniše oko Topolovca, blizu Križevaca. 1562. g. naselilo se u Podravinu nekoliko desetina srpskih porodica od senjskih uskoka sa 60 oružanih ljudi, te su posle godinu dana preseljeni u blizinu manastira Lepavine, između Križevaca i Koprivnice. A 1563. g., uz naročite carske povlastice došli su ovamo iz primorja severne Dalmacije. tzv. Morlačke mnogi Srbi —Morlaci i nastanili se oko Glogovnice pod Kalnikom. Međutim. 13. januara 1568. g. upućene su iz Beča vojničke vlasti na Slovinskoj Krajini, da sve srpske uskoke iz Kranjske ili bar one, koji to budu hteli, nasele u Podravini po obroncima gora Kalničkih i Bila — između Ludbrega, Koprivnice i Đurđevca, a naročito oko Rasinje.
Ova naselja naša pojačavana su redovno i čestim migracijama pojedinih porodica iz raznih krajeva; a ove migracije učestale su osobito posle Bručke Libele od 1578. g., kojom je određeno da se plaćenička vojska na Slovinskoj Krajini znatno poveća. — No od većih seoba našega naroda u ovu oblast, posle ovoga u periodu ovom, poznata nam je još samo ona, koja se zbila između 1583.-1586. g. Nju je izveo vojvoda Petar Hasanović, kada je posle neuspelog pokušaja da se oslobodi Klis od Turaka (1583.) uskočilo iz srednje Dalmacije u senjsku okolicu, a odatle i dalje, preko 800 porodica. Hasanović je sa svojima prešao na Slovinsku Krajinu i nastanio se isprva oko Ivanić Kloštra. Tu je on 1586. god. odlično se istakao svojim junaštvom u boju protiv Ali bega, te je primljen u krajišku službu i sa svojima poslat na najizloženiju Krajinu kod grada Đurđevca u Podravini. Ovde se oni naseliše po selima današnje srpske parohije u M. Trešnjevici, gde im potomci većinom i danas kao pravoslavni Srbi žlve; i ako su tamo samo malena oaza od 750 duša.
Osim ovih dobrovoljnih seoba naših u gornju Slavoniju, bilo je u isto vreme po nešto i prisilnih preseljavanja. — Tako je, između ostalih, januara 1572. g. Đorđe grof zrinjski porobio četiri sela oko Brezovice kod Virovitice i doveo iz njih roblje u gornju Slavoiiju. A januara 1586. god. Mihajlo baron Sekelj i kapetan Globicer popalili su nekoliko naših sela oko Sirača u t. zv. Maloj Vlaškoj, u zapadnom delu donje Slavonije, i doveli kao roba odličnoga srpskog kneza iz toga kraja Ivana Pejašinovića, sa preko 100 žena i dece, Pejašinović je za tim povratio se u donju Slavoniju, s dozvolom austrijske vlasti, i 1587. g. izveo je odande još 13 zadružnih porodica, sa jednim svećenikom i mnogo blaga. Te porodice naetanjene su oko Koprivnice i u Križevcima. — Posle ove seobe punih 10 godina nezna se ni za jednu veću seobu; a za tim (od 1597. g.) počinje nov sistematski rad austrijskih vojenih vlasti na preseljavanju našega naroda u ovu oblast, mahom iz turske Slavonije...
I ako je možda većina onih prvih krajišnika naših, poput ruskih Kozaka, neženjena bila, ipak je s njima prešao priličan broj naših porodica. A radi opasnosti od Turaka one prve porodice naše nastanile su se isprva mahom oko tadašnjih glavnih Krajiških gradova: Koprivnice, Ludbrega, Križevca, Ivanića i Đurđevca, gde se mnogima i danas potomci nalaze. Nu jedan deo narodnih vojvoda, radi još veće sigurnosti, sklonio je porodice svoje u istočnu Štajersku, oko Ptuja i Marburga, gde im je car Ferdinand I. darovao dvorove i zemlje. Tako je u drugoj polovini XVI. v., počevši od 1552. g. u mestima Wernsee Aichof, Skok Rogeis, Schörschowitz i Köts h, stanovalo osim običnih uskoka i dvadesetak srpskih vojvodskih porodica, čije su starešine služile po pomenutim i drugim gradovima pa Slovinskoj Krajini. Docnije, a naročito pod kraj XVI. v., kada je Krajina postala sigurnija, većina tih porodica preseljena je među ostale porodice naše oko krajšikih gradova, te im tamo i danas žive potomci kao pravoslavni Srbi. Ali je znatan broj naših porodica i stalno ostao u Štajerskoj, pa njihovi odrođeni potomci i danas žive tamo. Tako na pr. u okružju Petave oko 150 osoba nose prezime Lah (Vlah, u značenju nekadašnji pravoslavni Srbin), oko 40 Skok (Uskok), oko 100 Milošić, 80 Kristović i Kristianović, po 20 Domiter i Marković, a oko 10 Radotić i Radanović. U okružju Fridau prezime Lah naročito je rašireno, te ima i selo Lahonec sa preko 20 Vajda (Vojvoda); za tim ima tu Purića, Ćirića, Lazića, Nikolića, Milošića, Škorića, Tučića i Vukovića. A u okružju Rojčime Demetrovića, Musića, Serbaka, Jurkovića, Vlašića i Obranovića; dok je pređe bilo još i Dijakovića, Cikovića, Gajdića, Ružića i dr.
Do sada se kod nas držalo, da su Srbi počeli stalno naseljavati ovu oblast tek krajem XVI. v., ali to je kao što se iz gore izloženoga vidi pogrešno bilo. Bilo je to i stoga, što su mnogi istorici prelazili ćutke preko Rasciana, Uskoka i Prebega XV. i XVI. v. u ovoj oblasti, ili su ih tek spominjali kao neznatne seobe pojedinih porodica, koje su za Srpstvo brzo izgubljene. Međutim, već u drugoj polovini XVI. v., bilo je na Slovinskoj Krajini nekoliko tisuća naših duša, čiji potomci velikim delom i danas tamo žive kao pravoslavni Srbi. Šta više, ti Srbi imali su već onda i vrlo vidnu ulogu na toj Krajini, kada je nadvojvoda Karlo juna 1576. g. upozorio zemaljsku Štajersku Upravu, da većina vojvoda na Slovinskoj Krajini nije rimokatoličke nego pravoslavne vere (nit Christen, sondern Usskokhen).
A što je ova grupa srpskih naselja održala se u Pravoslavlju i Srpstvu najviše zasluga ima manastir Lepavina koji je od prvih dana postao centar njihova crkveno-narodnog života. Njega su, po svoj prilici, osnovali kaluđeri naši iz Srbije i Hercegovine, koji s narodom uskočiše oko 1530. i 1538.—9. g. prvo u Žumberak i Kranjsku, a nešto docnije spustiše se i u ovu oblast, da narodu svome budu svećenici i učitelji. Hronika manastirska beleži početak manastira ovog u 1555. g., a već dve godine docnije (avgusta 1357.) napali su ga i porobili Turci, isekavši na komadiće četvoricu od šest kaluđera... – Kaluđerima pritekli su docnije u pomoć i mirski svećenici, koji su s novim migracijama naroda našeg ovamo prelazili; a krajem 1595. g. prešao je k njima i sam vladika Vasilije iz manastira Remete (Orahovice) u donjoj Spavoniji. Tako su ona naselja naša dobila još jači oslonac, da se i u ovoj, dotle isključivo rimokatoličkoj, oblasti održe stalno kao pravoslavni Srbi. Bivalo je istina i sada, kao i posle, otpadanja od Pravoslavlja i prelaženja u rimsku veru, ali su to činili mahom retki pojedinci, koji su imali ambiciju da se dodvore svojim gospodarima i uživaju plemićska prava, koja oni ili preci njihovi za krvave zasluge dobiše. Međutim, bivalo je u isto doba mnogo slučajeva, da su pojedinci i sva junačkim delima krvavo stečena plemićska prava i prerogativa radije napuštali nego što bi se Pravoslavlja odrekli. Pored ostalih takovi behu znamenite vojvode srpske: Hrgovići, Pejašinovići, Vukovići, Nanići i dr. Za to su njihovi potomci i danas seljaci s pergamentskim plemićskim diplomama, na kojima je županijska vlast ondašnjeg vremena pribeležila klauzulu, da će ta prava tek onda vredeti, kada vlasnici diploma dokažu, da su se sjedinili s Rimskom Crkvom; dok u isto vreme jedna grana porimokatoličenih Draškovića, Kukuljevića, Ožegovića, Sladojevića i dr. uvrštuje se postepeno u grofove, barone i drugu vlastelu hrvatsku...
Poreklo porodica
Samo za nekoliko desetina većinom starih vojvodskih porodica može se, na osnovu istorijskih dokumenata, pouzdano odrediti datum pojave njihove u ovoj oblasti; a za ostale mnogobrojne porodice postoje tek manje ili više verovatne pretpostavke. Još slabije stojimo s određenjem porekla pojedinih porodica naših, — jer izveštaji istorijskih dokumenata za ovaj period mahom samo sumarno označuju: Tursku, Srbiju ili Maćedoniju, kao prvobitne oblasti doseljenika; ili, što je još češće, spominju samo glavnu i poslednju prelaznu oblast migracija. A tradicija o tome skoro sasvim izbledela je u naroda ovog, čiji su preci gotovo 400 godina ratovali po raznim evropsknm bojištima, te preživeli vrlo mnogo burnih događaja, koji su iz svesti potomaka potisli i izbrisali daleka vremena seobe sa Balkanskog Poluostrva. Zato samo neke porodice navode: Srbiju, Bosnu i Hercegovinu, kao svoju staru domovinu, pa i to ne svagda pouzdano. A većina ne seća se ni imena prve postojbine svoje, nego tek koje prelazne oblasti, te vele da su poreklom Mutlaci (Morlaci iz severne Dalmacije i okoline), Čabrajci (iz zap. Bosne),Kranjci, Žumberčani i dr. Nu najviše ih ima koji ni to neznaju, te na pitanje odkuda i kada su im stari doselili, prosto odgovaraju da su ovde: „od zamana (!), od stare punte (bune), od kako se selenje zapodjelo, nezna se tome pametara" ili „nikada niko čuo nije da smo odkuda doselili"; dok opet drugi vele, da su tu: „starodobni, starovjerci, starunci, domorodci" it. d. Vrlo su retki koji znaju bar nešto više reći, kao na pr. osamdesetgodišnji starac Savo Dlaka iz zaseoka Lipovčana u brdima kod Podgorca. On mi je između ostaloga rekao, da su njegovi stari kazivali mu, da su njihovi preci i većina srpskih podgoračkih porodica doselili ovamo „iz Srbije za turskoga rata, kada je Turčin zemlju našu zarobio i Turci napajali konje iz naših putijera...."
Zbog tako oskudnih neposrednih podataka o poreklu naših najstarijih porodica u ovome kraju, morao sam s naročitom pažnjom obratiti se i svima posrednim podacima, te brižljivo ispitivati ne samo antropogeografske i etnografske osobine njihove, nego i mnoge druge okolnosti. — Takovim radom došao sam do znatnoga broja vrlo pouzdanih indikacija za poreklo većine porodica; a rezultate toga istraživanja mogu ovde izneti samo u nekoliko kratkih crtica.
*Glavne prelazne oblasti ovih najstarijih do danas očuvanih naselja naših behu u prvom redu Kranjska i Žumberak, te Senjska i Bihićka Krajina, a za tim Morlačka ili severna Dalmacija s okolinom, te zapadna Bosna, Slavonija, Ugarska i Štajerska. Prvih pet oblasti dale su gotovo dve trećine celoga našega stanovništva u ovome kraju. Osim istorijskih dokumenata i tradicije, potvrđuje nam to još i veliki broj istih porodičnih prezimena ovde i onde, kao i imena mnognh sela i zaselaka, koja su postala od starih porodičnih prezimena, te gotovo iste fizičke, dijalektičke i druge etničke osobine. Bosna, Slavonija i Ugarska dadoše nam tada samo mali broj porodica; jer zapadni delovi njihovi nisu u ovo doba tako gusto naseljeni bili pravoslavnim Srbima, kao što je to bilo na svršetku ovoga perioda, krajem XVI. v., — kada upravo iz tih oblasti otpočinju glavne migracije i čine novi period u naseljavanju Srba po ovoj oblasti... A Štajerska poslužila je u ovo doba, samo nekoliko decenija, kao privremeno sklonište većinom odličnih vojvodskih porodica srpskih.
Isto tako dosta pouzdano možemo utvrditi, za veliki broj ovih najstarijih porodica naših, i staru balkansku postojbinu njihovu. Veći deo, naime, vodi poreklo svoje iz Stare Srbije i Hercegovine te današnje Srbije i Crne Gore, a manji deo iz Bosne, Maćedonije i Srema. — I to nam, u prvom redu, potvrđuju istorijski podaci i tradicija, a za tim i mnoge druge okolnosti.
Kada su se Turci početkom 1527. počeli spremati da osvoje Liku i Krbavu, tada su oni počeli dovoditi i mnoge srpske porodice iz istočnih i južnih krajeva naših na Krajinu Hrvatsku i Dalmatinsku, da osvojene zemlje čuvaju i pomažu nove osvajati. To su oni t. zv. Martolozi, turski Krajišnici, za koje putnik Kuripešić veli, da su 1530. g. dolazili u Zapadnu Bosnu od Beograda i Smedereva. Njih je, po svoj prilici, prvi poveo ovamo turski zapovednik tih gradova Muhamed Jahioglija, kada je, u društvu sa Ahmetom Šibeničaninom i Usrefom Vrhbosanskim, pošao da osvaja Udbinu i druge gradove Hrvatske. Slično je bivalo, gotovo u isto vreme, i na Slovinskoj Krajini, gde su 1540. zarobili nekoliko martoloza i njihovog vođu, harambašu Vuka Velimirovića, za koga se veli da je član jedne od najodličnijih porodica iz Srbije (ex regno Rasciae); a 1546. g. premestili su Turci u Voćin dotadašnjeg zapovednika požeškog Vukašinovića sa naročitom zadaćom, da pomiče Krajinu sve više na zapad i po njoj naseljuje Srbe…
Ali, mnogi od ovih Srba, nezadovoljni s Turcima, počeše ubrzo napuštati tursku krajinu i prelaziti u pomoć Hrišćanima. — Prva takova znatnija migracija bila je već u septembru 1530. g. Nju su izveli oni Srbijanci, što ih je Muhamed počeo dovoditi. Uskočili su prvo u Bihać, a onda odmah u Kranjsku i Žumberak, da se nešto docnije mnogi od njih spuste i na Slovinsku Krajinu naše oblasti. A da su to zaista bili Srbi iz današnje Srbije uverava nas, pored ostaloga, i to, što se na pr. selo Badovinci [Ovo je ime po svoj prilici francuskoga porekla - U XII. v, nosili su ime Balduin petoro jsrusalimskih kraljeva, a u XIII. dva latinsk cara u Carigradu: te je to ime moralo biti popularno i među našim precima, kada se u više listina naših i nekoliko Srba od XIII.—XV. v. naziva tim imenom. Lako je moguće, da su naši stari doba toga davali deci svojoj ime čuvenoga osvajača Carigrada Balduina grofa Flandrijskoga, kao što su i u naše dane neki naši očevi u Bačkoj davlli svojoj deci ime Štesl, onda slavnog branioca Port-Artura. Docnije je ime Balduin pretrpelo kod nas promenu u Baldovin i Badovin, što se takođe iz listina vidi, te se u preznmenu Badovinac i imenima pomenutih sela do danas sačuvalo.] nalazi samo u starom Žumberačkom okružju i u okružju šabačkom, a u našoj oblasti nekoliko porodica nosi to ime kao prezime; isto tako u Žumberku i kod nas ima mnogo porodica s prezimenom Ranjilović ili Hranilović, a u Beogradskom okrugu nalazi se selo Ranilovići; dok nas porodično prezime i ime zaseoka Balabani podseća na zemljište Balabanovac kod sela Slanaca blizu Beograda itd.
Nu, i iz drugih krajeva Srbije ima u ovoj oblasti znatan broj porodica. Tako su na pr. Bubanovići, Grubači, Grubačevići i dr. od Temnića; Beljaci, Bogavci, Gvozdenovići, Bogojevići i dr, od Ibra; Selakovići, Štrbci, Čavići i dr. od Staroga Vlaha; Vitanovići, Klisurići, Keserići, Keserini i dr. od Poljanice, gde se i danas, pored gorske kose Vitanovice, nalaze i oranice Vitanovac i Klisura, kao i selo sa najstarijim tamošnjim plemenom Keserci. — A to nam donekle potvrđuju i neke stare rukopisne i štampane knjige iz manastira Sarandapora (Osogova) i sela Petnice (niže Čačka, pisana 1488. g.), te manastira: Čokešine, Bogovađe i Radovakščice, koje se nalaze u manastiru Lepavini i drugim crkvama ove oblasti.
Na sličan način saznali smo za poreklo mnogih porodica i iz drugih oblasti naših Balkanskoga Poluostrva, proveravajući resultate i somatološkim osobinama tih porodica.
Tako su na pr. iz Stare Srbije poreklom: Šiljci, Crljenice, Brnjice, Grbe, Grbići, Žile, Dlake, Šarci, Rončevići, Strainići, Dragaši, Dragaševići i dr. od Novopazarskog Sandžaka: Kuštrići, Mirići, Kodići i dr. sa Kosova: Korše, Goranovići, Rajnići, Nedići i dr. od Metohije, Šara i Podrimlja.
Iz Maćedonije su: Smoljanci i Smoljanovići, za koje tradicija veli da su iz Grčke; pa Sedramci, Kirovići, Dimići, Zake, Avirovići (po tradiciji iz Kazanluka), Pandovići, Šovići, Komlenci, Komlenovići, Šešići (od Velesa) i dr.
Iz Hercegovine su: Ljubišići, Komadine, Odžići, Radmilovići, Raići, Rađe, Ćaćuge i dr. od Bilećkih Rudina; Vrankovići, Ratkovići, Počuče, Inići i dr. od Šume, Površa, Zubaca i t. d., te: Božovići, Vujičići, Kukići, Mandići, Nježići, Radoševići, Dobrenići, Kovačevići, Vujanovići, Sabolovići, Stojnići, Vukmirići, Domazeti i dr. koji ovde slave Sv. Savu kao Krsno Ime svoje. — zato sam u ovoj oblasti našao, pored nekoliko rukopisnnh knjiga, i tri knjige goraždskih i dvanaest mileševskih izdanja.
Iz Crne Gore su: Bajčete, Ždrale, Obradovići, Banjani, i dr. od Banjana; Balote, Zorići, Raketići, Drobnjaci i dr. od Drobnjaka; Bastašići, Devići, Murgaši i dr. od Vasojevića; Koruge, Purići i dr. od Kolašina; Brdari, Proje, Kljajići i dr. od Bjelopavlića; Heraci, Herakovići i dr. od Njeguša; te Martinovići, Radičevići, Đuraševići, Hasanovići (od Rovaca), Dodoši i dr. A iz tih jugozapadnih krajeva naših jesu i Bani, Kobasice, Oluje, Karari i dr., kojih i danas još ima po Boci i Dalmaciji; kao i: Jagodići, Danilovnći, Dukići, Čavčići, Đuričići i dr., koji slave Sv. Stefana Dečanskog (Mratin-dan), te Bakići i Utješenovići, koji slave Sv. Srđa kao Krsno Ime svoje. — Stoga sam i našao po ovome kraju, pored rukopisnih knjiga (iz Slatine od Bjelopavlića jedna) i sedam komada skadarskog, a jednu cetinjskog izdanja bogoslužbenih knjiga....
Ponešto porodica vodi svoje poreklo i iz Arbanije, kao na pr.: Lemići, Lekići, Magoši, Magovci, Peleši, Đinđići, Dobrići (pređe Dobre iz Muskopolja) i dr.
Iz Bosne su: Sirovice od Dervente, Hrgovići od Maglaja, Kokiri od Prnjavora, Godeči, Dobrinići, Slavujevići i dr. od Sarajeva, te Šamići, Sokolovići, Kozarci, Zmijanci, Usorci, Prusci, Kuprešani i dr.
Najposle ima nešto porodica iz Srema, kao na pr. Sakulji (Sakule, staro pusto selo kod Zemuna i Sakulje selo kod Smedereva), Tandare, Tandarići i dr. — Oni su osnovali i selo Srem blizu manastira Lepavine, gde je još u početku XVIII. v. živela jedna porodica s prezimenom Sremac....
Tako smo u glavnim potezima izneli preglednu sliku najstarijih naselja naših u današnjoj severnoj Hrvatskoj. — I kao što smo videli ta su naselja završena u glavnom već krajem XVI. v., ali je bivalo znatnih priliva novih migracija i u početku XVII. v., dok su docnije pridolazile samo pojedine porodice i to mahom preko Turopolja i Zagorja iz Dalmacije, Like, Krbave i Banije. Pa i danas neprestano traju te male migracije. Nu pored Ličana, kojih svake godine doseli se po nekoliko porodica, od novijega vremena dolaze ovamo i Bugari i Maćedonci. Prvi su većinom od Vidina i bave se baštovanstvom, a drugi od Ohrida, te su mahom lebari i alvadžije. Maćedonci ovi uvek vele da su Srbi; a jedni i drugi žene se ovde Srpkinjama, te su već osnovali i nekoliko novih srpskih porodica.
Belovar je središte trgovine za ovaj kraj, pa se u novije doba naselilo u njega i nekoliko mladih trgovaca, većinom iz Banata (od Vršca); a od poslednjih nekoliko godina internirani su u njemu i neki vojni begunci iz Srbije, od kojih su neki i sa porodicama došli, ili se ovde poženili i stalno nastanili u ovome kraju.
Objavljeno:
Radoslav M. Grujić, GLASNIK SRPSKOG GEOGRAFSKOG DRUŠTVA, Godina 1.
Septembar 1912. god., Sveska 2.
Vezane vijesti:
RADOSLAV GRUJIĆ – SVEDOK VREMENA