VJERNI POTOMCI NEVJERNIH PREDAKA
O stradanjima Srba u Livnu i okolini u ratnim sukobima devedesetih godina prošlog vijeka, o zlu koje se ipak ponovilo poslije pola vijeka, nema mnogo pisanih i drugih tvrdih dokaza, čak ni kompletnog spiska žrtava. Da se i ne govori o detaljnijim opisima ko ih je, gdje, kad i kako pobio. Špekuliše se podacima od najmanje 50 pa do 107 žrtava, ali nije jasno razgraničeno da li se tu radi samo o Livnjacima ili i onima koji su odnekud drugo dovođeni i ovdje umoreni. Po istraživanjima Duška Nikića, jednog od onih koji je takođe prošao kroz pakao novoustaških mučilišta u Livnu i pravim čudom ostao živ, kroz logore u Livnu je 1992-93. godine prošlo oko 830 Srba, mada su svi koji su se tih godina zatekli na tim prostorima bili praktično zatočenici, što u novoformiranim logorima i mučilištima, što u kućnim pritvorima i svima je glava neprekidno visila o koncu.
U Frankfurtskim „Vestima“ je 2001. godine objavljen članak J.Babića o stradanjima livanjskih Srba u ratnim burama 1992. i 1993. godine, tačnije dok sasvim nijesu istrijebljeni sa ovog prostora:
„Livno je danas grad u kojem više nema Srba – piše Babić. – Po popisu stanovništva iz 1991 godine ovdje je živjelo 3.780 Srba, ili 9,57 odsto od ukupnog stanovništva. U samom gradu Srbi i Muslimani su činili većinu stanovništva, ali u poslednjem ratu Hrvati su na najsuroviji način proterali Srbe. Četrdesetak su ih ubili, srpske kuće su minirane, spaljene i preotete, a imovina je razgrabljena. Slična sudbina sustigla je nešto kasnije i livanjske Muslimane, tako da je Livno danas čisto hrvatski grad!
(U proljeće 1993. godine ponovilo se još nešto što se ponavljalo u više navrata ranije, što istoriji nije nepoznato. Još jednom je pukla hrvatsko-muslimanska koalicija i Muslimane je još jednom skupo koštala ljubav prema Hrvatima i vjerno služenje ustaškoj ideologiji. Preko noći je uvelo „hrvatsko cvijeće“, kako su Muslimani nekoć sebe nazivali, izražavajući tako odanost i lojalnost Hrvatima, pa se u Livnu, a naročito u Bugojnu i nekim drugik krajevima, u improvizovanim hrvatskim zatvorima i logorima odjenom našlo oko 4.000 Muslimana. Trpali su ih u škole, u magacine, u druge neuslovne prostorije, a u Livnu – valjda da bi ih što više ponizili, jedan broj Muslimana su zatvorili i u nekadašnje svinjce u Prologu. Tu je,primjera radi, pored ostalih, tri mjeseca čamio i Izet Balagić, nekadašnji ugledni direktor banke i potpredsjednik livanjske opštine. I Muslimane su mučili i zlostavljani na razne načine, baš kao i Srbe, a po nekim podacima najmanje devet ih je i ubijeno na području Livna, prim.B.S.)
Među prvima je – piše dalje Babić - ubijen Mile Radoja, 13. aprila 1992. na Glamočkom polju (Mile Radoja je ubijen 11. a ne 13. aprila, prim. B. S.). Dva dana kasnije u svojoj kući je ubijen poznati livanjski advokat Vladimir Mitranić.
(Zanimljivo je da je i u ovom ratu, baš kao i u prethodnom, Drugom svjetskom ratu, u Livnu prva žrtva ustaškog genocida bio jedan advokat. U proljeće 1941, kako je već opisano, među prvima je ubijen advokat Ranko Margetić, a sada je oštricu ustaškog noža prvi osjetio njegov kolega Vlado Mitranić. Mitranić je svojevremeno bio javni tužilac u Livnu, ali je u jednom trenutku došao u sukob sa hrvatskim podzemljem, odnosno probuđenim proustaštvom, a sve je počelo od jedne zastave sa šahovnicom koju su istakli neki hrvatski svatovi, a on tražio da se vinovnici te provokacije kazne. Sukob je eskalirao i on je morao da se povuče sa funkcije i ode u advokate.
Bio je, kažu, izuzetno zgodan čovjek, šarmer i veseljak, posebno omiljen kod ženskog svijeta. Sa suprugom Macom, Bugarkom po ocu a Hrvaticom po majci, izrodio je sina i ćerku, ali se ona, nažalost, razboljela i prerano umrla.
I taj njegov prvi brak sa poluhrvaticom bio je, izgleda, veliki trn u oku onih koji su se borili za čistu, „arijevsku“ hrvatsku naciju, a kad su mu se kasnije putevi ponovo ukrstili sa jednom Hrvaticom, Katicom, rodom iz Šujice, to je izgleda prelilo čašu onih koji su mu radili o glavi. Jedne noći, 14. aprila 1992. godine, krvoloci su upali u njegovu kuću u Livnu, na Zgonima, zatekli ga sa ljubavnicom i oboje zvjerski pobili, prim. B.S.)
VLADIMIR – VLADO MITRANIĆ, prva žrtva ustaškog terora u Livnu 1992. godine
Na red su – nastavlja J.Babić - došli i bračni parovi: Ilija i Milica Mihailo, Rajko i Anđa Šunjka, Stojan i Ljubica Pažin, Milan i Milena Pažin, svi iz naselja Zastinje. Supružnike Manojla i Vesu Radetu iz naselja Guber noću iz njihovih kuća su odveli i ubili njihove komšije iz porodice Čeko.“
(Riječ je svakako o velikom zločinu koji su ustaški sljedbenici počinili u selu Zastinje, „na Svetog Ivu“, odnosno na Svetog Jovana,1992. kada su umjesto „svitnjaka“, tradicionalnih vatara koje se te noći pale u njegovu slavu, zapalili sve kuće u ovom selu a potom pobili i sve starce koje su tu zatekli – Milana i Milenu Pažin, Iliju i Milicu Mihailo, Milicu - Cuju Todorović, Anđu Crnogorac i Mića Pažina koji je imao osamdeset i četiri godine. Tih dana su, inače, i sve Srbe iz Gubera bili zatvorili u dvije kuće, ali su ih kasnije pustili i sem pomneutih Manojla i Vese Radete, koje su masakrirali, ubili su još i Nenada Pokrajca o čijoj se sudbini sve donedavno nije ništa znalo. Ovaj stari „gastarbajter“, koji je cio život proveo na radu u Njemačkoj, odveden je jedne noći u nepoznatom pravcu i njegovi posmrtni ostaci su tek nedavno pronađeni i identifikovani, a po tragovima zemlje na njima utvrđeno je da su njegove kosti najmanje tri puta prekopavane, odnosno da su u međuvremenu počivale u najmanje tri grobnice, prim.B.S.)
Sa svadbe VLADA i MACE MITRANIĆ (do njih su, s lijeva na desno, Vladov brat od strica VESELIN, Vladov rođeni brat LJUBINKO sa suprugom SMILJOM i brat od strica DUŠAN sa sinom NEBOJŠOM
Po saznanjima novinara „Vesti“, stoji dalje u već citiranom tekstu, „na surov način je ubijen i nastavnik matematike Milan Ždero, a istu sudbinu je doživela i njegova sestra Milena, majka dvoje dece, u koju su komšije ispalile 18 hitaca“.
„U krevetu su u svom stanu ubijeni i Milorad Crnčević, Ilija Đuran, Radovan Marčeta i Stojan Ljuboja. Mrak je progutao i Nedeljka Lukića, Vojislava Petkovića, Zorana Vidovića i Zdravka Veličkovića, iako nisu bili rođeni Livnjaci već su tu došli da rade u pilani“.
(Milorad Crnčević je bio dugogodišnji omiljeni policajac u Livnu. Rodom iz Glamoča, on je u Livno na službu došao još pedesetih godina prošlog vijeka. Tu je zasnovao porodicu i ostao i nakon penzionisanja. I on je, izgleda, bio jedan od onih koji je vjerovao da nema razloga za strepnju i da nikoga sem dobrom nije zadužio. Tako, međutim, nijesu mislili oni kojima je bilo najvažnije to što je on Srbin. Jedne noći, 9. avgusta 1992. godine, pošao je sa suprugom kod prijatelja da pomognu oko stare, bolesna majka koja je bila na umoru. U neko doba noći u stan, u kojem su izuzev Milorada, bila uglavnom ženska čeljad, upalo je nekoliko naoružanih hrvatskih bojovnika. Počeli su da ih tuku i maltretiraju. Milorad se usprotivio i pokušao da ih odvrati i urazumi. Odjeknuo je kratak rafal i on se u samrtnom ropcu skljokao na pod, prim, B.S.)
Babić u citiranom napisu potom opisuje i morbidno iživljavanje hrvatske novoustaške soldateske u Livnu nad posmrtnim ostacima Srba, žrtava ustaškog genocida s početka Drugog svjetskog rata:
„Jedna od najmučnijih scena koja se proteklih meseci mogla videti na livanjskim ulicama bila su vojna vozila hrvatske vojske na čijim haubicama su bile pričvršćene lobanje livanjskih Srba što su ih ustaše pobile za vreme Drugog svetskog rata. Na lobanje su pričvršćeni šlemovi bivše JNA sa petokrakama. Ove lobanje su izvađene iz kripte srpske pravoslavne crkve Uspenja Presvete Bogorodice, gde su 10. avgusta 1991. godine sahranjene kosti oko 1.200 livanjskih Srba koji su bili ubijeni pre pola veka...“
(Pom Željko Đurica mi je potvrdio da je kripta unutra minirana,da su kosti rasturene i izloženi eksponati, predmeti nađeni u jamama razvučeni. Ulaz je, kako sam se lično uvjerio, zazidan betonskim blokovima jer je metalna vrata svojevremeno skinuo i nekome prodao neki livanjski Musliman, ali su ona u međuvremenu pronađena i vraćena tako da se uskoro očekuje obnova i vraćanje funkcije ovom spomeniku. Zanimljivo je da su sačuvane sve relikvije i svetinje, svi pokretni eksponati, ikone, krstovi, kandila i ostalo iz pravoslavne crkve u Livnu pred kojom je podignuta kripta. Nekadašnji paroh livanjski pop Mirko Jamedžija mi je potvrdio da je svo pokretno blago iz oštećene crkve u samostan na Gorici prenio i sačuvao fra Marko Gelo, rodom iz Kovačića kod Livna. Ovaj plemeniti čovjek koji je to Jamedžiji javio čim se stišala ratna oluja, kako se u međuvremenu saznalo, lično je pomogao i većem broju Srba da se izbave i izbjegnu novi ustaški pogrom, prim. B.S.)
Zločinima nad livanjskim Srbima u minulom ratu zavidan prostor daje i Dušan Marić u svojoj hronici o hrvatskim zvjerstvima nad Srbima u Bosni i Hercegovini, objavljenoj u listu „Velika Srbija“. On tvrdi da je od oko pet hiljada Srba koliko ih je uoči rata živjelo na području livanjske opštine, kraj rata tu dočekalo svega dvadesetak, da je većina pobjegla ili protjerana „a ne mali broj ubijen na znanim i neznanim stratištima“.
I Marić piše da je prva žrtva u Livnu bio advokat Vladimir Mitranić „koji je u noći 14. aprila (1992, prim. B.S.) zaklan u krevetu, u svojoj kući u Zgonima“:
„Nakon tog zločina za Srbe u Livnu otvorena su tri logora – u zgradi policije i obližnjoj garaži, u zgradi štaba TO i Osnovnoj školi 'Ivan Goran Kovačić'. Kroz te logore prošlo je više od 1.000 Srba iz Livna, ali, kao i u slučaju Tomislavgrada (Duvna), i iz drugih mesta u BiH i Jugoslaviji, a više od stotinu njih je ubijeno, i to uglavnom na zverski, zdravom razumu neshvatljiv način“– piše dalje Marić – i tvrdi, pozivajući se na svjedočenja preživjelih, da je u Livnu i okolini, samo od aprila do oktobra 1992. godine zvjerski umoreno najmanje četrdeset i dvoje Srba:
„Aleksandar Arnaut živ je spaljen u porodičnoj kući. Milan Pažin i njegova supruga Milena zaklani su nedaleko od porodične kuće. Istu sudbinu doživjeli su i njihovi rođaci Ilija Pažin i njegov sin Dragan. Ustaški nož presudio je i Miloradu Crnčeviću, Veselinu Mitrajliću, Vojku Raci... Janja Laganin i Anđa Jović su obešene. Rajko Šunjka i supruga mu Anđa bukvalno su masakrirani.
- Jednog dana, u oktobru, mislim da je bio dvadeseti, došao je stražar Milan Radić, bio je pijan – seća se logoraš Goran Zelen. –Rekao nam je da je bio na uviđaju povodom ubistva Rajka i Anđe Šunjke i da su im odsečene uši i nos, da je njeno telo rastavljeno na dva dela, a da su oni u izveštaju napisali kako su poginuli u pokušaju bekstva.
Uglednog Livnjaka Milana Vujanovića – nastavlja Marić – Hrvati su prvo u zgradi stanice policije namrtvo prebili a potom, kad su se umorili od batinanja, izbacili ga kroz prozor na ulicu, gdje je ubrzo ispustio dušu. Zlikovcima ni to nije bilo dovoljno već su pokušali da se šegače sa mrtvim čovekom i njegovom porodicom. Milan je već bio mrtav kad su oni poslali 'kurira' po njegovog brata sa porukom da dođe hitno kako bi ranjenom bratu dao krv...“
Nabrajajući i druge žrtve i zločine Hrvata nad Srbima u Livnu tokom 1992. i 1993. godine, i Marić posebno naglašava zvjerstvo nad Vojinom Kovačićem koji je nakon hapšenja „prvo zaklan a zatim poliven benzinom i zapaljen“, a dojučerašnje komšije Hrvati milosti nijesu imali ni prema Srbima Nenadu Pokrajcu, Milici Todorović i Anđi Crnogorac.
U Marićevoj „hronici“ karakteristična su svjedočenja dvojice Srba koji su prošli kroz pakao hrvatskih logora u Livnu, napunjenih Srbima:
„Nakon izlaska na slobodu Nedeljko Kiso iz Livna koji je prošao pakao ropstva na području te, ali i susedne duvanjske opštine, izjavio je da je jedan od komandanata specijalnih postojbi HVO Davor Glasnović zatvorenim Srbima nožem zasecao vratove, a zatim lizao krv s noža. Kisu je prisilio da popije litarsku flašu mešavine konjaka i soli, a zatim mu nožem napravio dva reza s obe strane grla, razrezao mu nos i obe podlaktice i u sve rane nasuo so. Jednom zatvoreniku, Kiso zna samo da se prezivao Karan, da je iz Tomislavgrada i star 60 godina, Glasnović je naočigled svih logoraša nožem odsekao glavu.
- Koža mi je počela otpadati, kosa mi je pobelela, obrve otpale – kaže u delu svog svedočenja o paklu livanjskih logora Risto Marijan. – Izvodili su nas iz ćelija i do besvijestin tukli. Jednom su mi probili prsnu kost, a onda me na suvo obrijali krvavim nožem. Drugi put prebili su mi dva rebra, dok su dva napukla, prebili su mi plećku, slomili kost na nozi. Jedno veče zovnuli su nekog čobanina sa Kupresa da nas tuče. Dva puta me leskovim štapom iz sve snage udario po glavi koju sam štitio rukama i tada su mi napukle kosti na obe ruke...“
„Stravičnim terorom nad srpskim stanovništvom – zaključuje Marić poglavlje o stradanjima Srba u Livnu – komandovali su prvi čovek livanjske opštine i HVO-a Mirko Baković, predsednik HDZ-a Stipe Barać, zapovednici vojne policije HVO Zdenko Andabak i Babo Jašarević, načelnik i sekretar livanjske policije Anđelko Hrgić i Stanko Vrgoč, upravnik civilnog zatvora Mato Pavlović i Jozo Perić, predratni šef Državne bezbednosti u livanjskoj regiji. Među nižerangiranim banditima kojima su ruke krvave do lakata, preživeli logoraši po zlu posebno izdvajaju inspektore bivše DB Gorana Mihaljevića, Jozu Perića, Mensuda Bašića, Jozu Ćurića, zatim milicionere i pripadnike HVO-a Antu Rimca, Zorana Vrdoljaka, Marka Pranjića, Jozu Stanića i Stipu Baruna...“
* * *
Za kraj ove beskrajno mučne, mučeničke storije, još jednom ću podsjetiti na riječi mudrog patrijarha srpskog GERMANA izgovorene svojevremeno nad najvećom srpskom humkom – u Jasenovcu:
„OPROSTITI MORAMO JER SMO HRIŠĆANI, ZABORAVITI NE SMEMO, JER JE ZABORAV VELIKI GREH I SAUČESNIŠTVO SA NELJUDIMA…”
Ovu svevremnju poruku posebno bi trebalo upisati iznad svih kapija Balkana, iznad svih ulaza na ovu vječitu vjetrobojinu, a naročito iznad vrata Bosne, tog tamnog vilajeta u kojem nikada dokle sežu pamćenja nije prošao nijedan naraštaj a da u njemu barem po jednom nije uzavrela krv i sijevnula mržnje i oružje, da nije osjetio užas i strahotu rata i ljudskog nemilosrđa, kad tuđina i osvajača, još češće prvih komšija i onih sa kojima su do juče dijelili muku života u zabiti i nedođiji. U tim stradanjima, nema nikakve sumnje, najkrvaviji danak su platili Srbi.
Zahvaljujući dobroti autora,
preneseno iz knjige:
Budo Simonović: „Ognjena Marija Livanjska“
Knjiga je posvećena ustaškim
pokoljima nad Srbima u Livnu i okolini, odnosno u selima na rubu Livanjskog
polja, počinjenim u proljeće i ljeto 1941. godine, a ponovljenim i u najnovijim
ratnim sukobima na tom području, posebno tokom 1992. i 1993. godine. To je
priča o 1587 žrtava, pretežno djece i nejači, mučenih i na najzverskiji način
pobijenih na gubilištima u okolini Livna. O tome govore preživjeli sa tih
gubilišta, posebno preživjeli iz nekoliko jama, čije je kazivanje svojevremeno
inspirisalo i Ivana Gorana Kovačića da napiše svoju glasovitu poemu „Jama“. O
tome govore ne samo Srbi, žrtve ustaškog genocida, nego i brojni inovjerci –
Hrvati i Muslimani, časni i čestiti ljudi koji u tim ljutim vremenima, kako
1941. tako i devedesetih godina prošlog vijeka, nisu gledali ko se kako krsti i
šta je kome na glavi. Knjiga je stoga strašno svjedočanstvo o zlu, optužba za
sva vremena, ali i trajni dokument o veličajnim primjerima dobrotvorstva i
žrtvovanja čovjeka za čovjeka. Izdavač knjige „Ognjena Marija Livanjska“
(četvrto dopunjeno i prošireno izdanje) je kompanija „Nidda Verlag GmbH“, odnosno
„Vesti“, najtiražnija dnevna novina u dijaspori.
Biografski podaci o autoru:
Rođen u selu Osreci – Manastir Morača, 15. oktobra 1945. godine. Završio Filološki fakultet u Beogradu, grupu za srpskohrvatski jezik i jugoslovensku književnost. Tri godine potom radio kao profesor u gimnaziji „Slobodan Princip – Seljo u Sokocu na Romaniji, a onda se posvetio novinarstvu (počeo u sarajevskom „Oslobođenju“, zatim u TANJUG-u, „Politici Ekspres“, „Ilustrovanoj Politici“, „Politici“ i sada u Frankfurtskim „Vestima“).
Do sada objavljene knjige:
- „MIJAT I MOJSIJE“ (1988).
- „DO SMRTI I NATRAG“ (1988),
- „OGNJENA MARIJA LIVANjSKA“ (tri izdanja od 1991. do 1997),
- „NEDOHODU U POHODE“ (1994),
- „ZEKO MALI“ (tri izdanja od 1997. do 2001),
- „ŽIVOT NA SEDAM ŽICA“ (1998),
- „NIKAD KRAJA TAMNICAMA“ (2002),
- „ZADUŽBINA PATRIJARHA I VEZIRA“ (2006),
- „RIJEČ SKUPLJA OD ŽIVOTA“ (2006).
Priredio i zbornik „125 GODINA NOVINARSTVA I 50 GODINA UDRUŽENJA NOVINARA CRNE
GORE“ (1996. godine).
Vezane vijesti:
Промоција књиге „Огњена Марија Ливањска" у Храму Светог Трифуна у Београду
РТРС - НАСЛОВИ - 25. октобар 2010. – ПАКАО У РАВНОМ ДОЦУ
РТРС - ПЕЧАТ - 20. октобар 2011. - Репортажа о страдању Срба 1941. у јами Равни Долац, Ливањско поље
СЛУЖЕН ПАРАСТОС СРБИМА БАЧЕНИМ У ЈАМУ РАВНИ ДОЛАЦ