Srbe niko nije pitao za jugoslovenski eksperiment, a on se pokazao fatalnim za srpske interese

Proteklih dana, nizom uglavnom skromnih skupova, obeležavana je stogodišnjica proboja Solunskog fronta. 

Značaj tog događaja iz rane jeseni za Srbe – kako u dvema okupiranim kraljevinama tako i u habzburškim zemljama – bio je uistinu nemerljiv.

Sa vojnog stanovišta, ukazao je na značajnu ulogu jednog „perifernog“ ratišta u ubrzanju kolapsa neprijatelja na ključnom, konkretno zapadnom frontu. U strateškom smislu, ono šta Britancima nije uspelo amfibijskom operacijom na Galipolju 1915. uspelo je Saveznicima na balkanskom frontu septembra 1918. U realizaciji tog zadatka srpska je vojska odigrala odlučujuću ulogu.

Na političkom planu, proboj fronta u Makedoniji ogledao se tokom jeseni 1918. u dramatičnim zbivanjima širom austrougarskih zemalja. Kao plod munjevitog prodora srpskih i savezničkih snaga došlo je do ubrzanog urušavanja crno-žute monarhije i do revolucionarnih previranja koja su prethodila ujedinjenju od 1. decembra 1918.

Sile Atlante sve do ratne završnice nisu predviđale stvaranje Jugoslavije, niti raspad Austrougarske. Tajni ugovori, sa Italijom 1915. i sa Rumunijom 1916, predviđali su teritorijalno smanjenje Monarhije; no britanski permijer Lojd Džordž sve do početka 1918. ponavljao je da ne želi njen raspad.

U „Četrnaest tačaka“ predsednika SAD Vilsona iz januara 1918. takođe je isprva bila predviđena autonomija za narode unutar Monarhije, a ne njihov puni suverenitet van nje.

Ratni ciljevi Srbije predviđali su tzv. „veliko” i „malo” rešenje, od kojih je ono prvo zvanično proglašeno za ratni cilj Niškom deklaracijom decembra 1914.

U prvo vreme ovo je imalo retoričko-propagandni karakter; srpski vojnik se borio za opstanak, a ne za „oslobođenje porobljene braće“. Međutim, na strateškoj liniji „velikog” rešenja, mada sa drukčijom motivacijom, našao se i samoproglašeni Jugoslovenski odbor, koga su u Londonu 1915. osnovali hrvatski, srpski i slovenački emigranti iz Austro-ugarske.

Članovi Odbora su podstrek za delovanje dobili vešću o zaključenju Londonskog ugovora u proleće 1915, kojim je veći deo Dalmacije obećan Italiji kao nagrada za ulazak u rat.

Jadranska preokupacija Odbora bila je jasna svima: činila su ga dvanaestorica Hrvata (čak osam njih iz Dalmacije), tri Srbina i jedan Slovenac.

U Odboru nisu bile zastupljene političke stranke u Monarhiji niti ma kakve druge organizacije. Hrvatsko-srpska koalicija je bila na vlasti u Zagrebu, ali je Odbor svejedno počeo da se predstavlja kao predstavnik Južnih Slovena u Monarhiji. Ova tvrdnja je bila bez osnova. I posle smrti cara Franje Josifa u jesen 1916. godine, većina njih ispunjavala je obaveze kako na frontovima u Galiciji ili na Soči, tako i u političkim još uvek mirnim krajevima južno od Karavanki i Drave.

Težeći iznalaženju pravno-političke formule za spasavanje Dalmacije od Italijana, Jugoslovenski odbor se obratio srpskoj vladi na Krfu.

Krfska deklaracija iz 1917. predstavljala je pobedu „velikog” rešenja, ali Saveznici mu nisu bili skloni. Proširenje Srbije ujedinjene sa Crnom Gorom, uz priključenje Bosne i Hercegovine, Vojvodine i Dalmacije južno od Splita, ostavljalo je mogućnost da se primeni Londonski ugovor.

Ovim bi Slovenci bili prepušteni neizvesnoj sudbini, a Hrvati srubljeni na najužu Hrvatsku i Slavoniju, stešnjeni između dva ratna pobednika, verovatno bez izlaza na more i sigurno bez spoljnih sponzora.

Odluka srpske vlade da potpiše Krfsku deklaraciju i da je podnese Saveznicima kao svoj zvanični program predstavlja jednu od prelomnih tačaka srpske istorije. Za Hrvate ova je odluka predstavljala stratešku pobedu: Ante Trumbić je požurio da oda priznanje Srbiji na „žrtvi” koju podnosi „jedinstvu našeg troimenog naroda.”

Nezavisno od zbivanja na Krfu, tokom poslednjih meseci rata među Hrvatima je rastao strah od italijanskih težnji na istočnoj obali Jadrana ukoliko ih raspad Monarhije zatekne same i nespremne. Pod snažnim utiskom proboja Solunskog fronta, ovo je navelo čak i hrvatske političare pravaškog, nacionalističkog kova da se priklone jugoslovenskom rešenju kao sredstvu zaštite i očuvanja hrvatskih nacionalnih interesa.

Oktobra meseca vladajuća Hrvatsko-srpska koalicija u zagrebačkom Saboru pokrenula je osnivanje Narodnog vijeća koje je proglasilo Državu Slovenaca, Hrvata i Srba od južnoslovenskih zemalja Monarhije.

Glasanje u Saboru o raskidu svih veza sa Mađarskom i Austrijom, 29. oktobra 1918. godine, obavljeno je u atmosferi opšte euforije. Čak su i crno-žuti lojalisti, frankovci, glasali za ovaj predlog.

Događaji koji su usledili proboju fronta tokom jeseni 1918. predstavljaju osnovu za tri ključne primedbe i optužbe hrvatskih nacionalista protiv jugoslovenske države: da je ona stvorena ilegalno; da hrvatski narod nije bio konsultovan; i da je prekinut kontinuitet hrvatske državnosti.

Sa druge strane, ni Srbi nisu bili pitani. Njihovi vođi, predvođeni regentom Aleksandrom Karađorđevićem, bez legitimnog mandata gurnuli su ih u jugoslovenski eksperiment koji se pokazao dugoročno fatalnim za srpske interese.

Okolnosti tokom jeseni 1918. onemogućavale su nastanak ustavno-pravnog okvira koji bi zadovoljio raznolike tradicije i težnje. Događaji su bili brži od težnji Narodnog vijeća da pregovara o uslovima ujedinjenja. Italijanske trupe su se iskrcale u Dalmaciji i napredovale čak i dalje od linije predviđene Londonskim ugovorom.

Iz Splita su u Zagreb upućivani hitni apeli da se zatraži akcija srpske vojske. Osim toga, vladajuće slojeve zahvatio je strah od širenja boljševizma. Širom Hrvatske bio je na pomolu kolaps državnog aparata. Preuveličane vesti o pojavi tzv. zelenog kadra stvorile su utisak da raste opasnost od crvene revolucije. Nezadovoljni seljaci, gladni građani i kolaps valute stvorili su atmosferu vanrednog stanja.

Pod pretnjom haosa, ili pod utiskom da on već neposredno nastupa, Narodno vijeće je počelo da donosi ad-hok odluke bez konsultovanja sa Saborom; time je počelo da deluje ne kao ustavno, već kao revolucionarno telo.

Krajem novembra 1918, dok se razmatralo slanje delegacije sa ponudom ujedinjenja regentu Aleksandru, nije bilo ni vremena ni uslova da se poštuju ustavnopravne norme u duhu Pakte Konvente i tradicije hrvatskog državnog prava.

Ujedinjenje je došlo prekasno; toj temi ćemo se nesumnjivo još vraćati u mesecima pred nama.

Da je knez Mihailo poživeo, da se dogodilo u vreme Kavura i Bizmarka, projekat bi možda imao šanse. Pola veka kasnije, međutim, proces odvojenog političkog razvoja i formiranja različitih, čak nekompatibilnih identiteta, bio je otišao predaleko.

Srbi i Hrvati koristili su jezički nacionalizam u obliku jugoslovenske ideje kao pomoćno sredstvo sopstvene nacionalne integracije, ali sa bitno različitim interpretacijama sadržaja te ideje.

Mit o etničkoj ili pak krvnoj (Cvijić bi rekao rasnoj) srodnosti „Jugoslovena“ bio je uveliko anahron i prevaziđen u vreme kada je bio primenjen. Taj devetnaestovekovni koncept počivao je na trojnoj etno-jezičkoj podeli Evrope koju su izmislili romantičari u decenijama pre 1848.

Jugoslavija je bila tipična „imaginarna zajednica” entuzijasta koji nisu dopuštali činjenicama da stanu na put njihovoj viziji.

Ideologiji jugoslovenstva – hibridnoj, novokomponovanoj i emotivno praznoj – nedostajalo je utemeljenje koje pružaju integrišući mitovi i stari identiteti.

Pre 1918. nije postojao nikakav „jugoslovenski narod“. On ni potom nije mogao da bude stvaran voljom jednog vladara, niti kvazinaučnim teoretisanjem šačice antropologa, ali je njihovom voljom i intervencijom na kraju obezvređena krvava žrtva srpskih div-junaka, od Cera i Kolubare do Kajmakčalana i Veternika.

Tragično…

Autor:Srđa Trifković

Izvor: IN4S

Vezane vijesti:

Dobrovoljci stižu na Solunski front

Solunski front: Tragedija ruskih brigada na Balkanu