Reč urednika – Knjiga Jadovno 1.

Nezavisna Država Hrvatska (1941-1945) je nastala na ideološkim osnovama ustaškog pokreta ekstremnom krilu hrvatskog nacionalizma, koji je predstavljao vrlo lošu kopiju fašizma i nacizma, s jakim nabojem klerikalizma. Ideološke osnove NDH pretpostavljale su stvaranje „čistog hrvatskog životnog prostora“, koji bi trebalo da omogući egzistenciju „čiste hrvatske nacije“, a preduslov za to je biološko uništenje (istrebljenje) Srba, Jevreja i Roma, koji su proglašeni „najvećim neprijateljima hrvatskog naroda“, kojima „nema mjesta u Hrvatskoj“. Uz to je potrebno izvršiti „unutrašnje pročišćenje“, tj. uništiti one koji čine „ljagu na tijelu čiste hrvatske nacije“ svojim „nehrvatskim ponašanjem“. Realizacija ovog programa je vršena masovnim pogromom, ali i čitavim nizom tzv. „rasnih zakona“, kojima su Romi i Jevreji kao nearijevci, ali i Srbi, koji su činili trećinu stanovništva, kao „remetilački faktor“, stavljeni izvan zakona i izloženi progonima, teroru i masakrima.

Od uspostave NDH, započeo je organizovani teror protiv stanovništva, temeljen na nacionalnoj, verskoj, rasnoj i ideološkoj isključivosti. Zločini se pripisuju tzv. „divljim ustašama“, lokalnim milicijama izvan kontrole, kako bi se prikrili pravi inicijatori i organizatori pogroma. Ove formacije, najčešće neuniformisanih lica, vrše masakre nad svojim pravoslavnim komšijama, u svojim i obližnjim selima. Međutim, niti su to bile formacije izvan kontrole, niti su činile neplanirane radnje, a posebno ne i radnje spontanog revolucionarnog zanosa, već naprotiv, dobro osmišljene i ideološki pripremljene pogrome na verskoj i nacionalnoj osnovi. NDH, uključujući sve njene strukture (od ustaške organizacije i njenih političkih i vojno-policijskih organa, do državnih administrativno-upravnih, sudskih i drugih organa), vrši organizovane, pa čak i „ozakonjene“ zločine.

„IZ PROBODENIH SRDACA, IZ PREREZANIH VRATOVA,

IZ PROPARANIH UTROBA, IZ ZEMLjE I KAMENA,

IZ VELEBITA SKAMENjENOG OD UŽASA,

ČUJE SE VAŠ GLAS.“

Jure Kaštelan

Najbolji primer organizovanog zločina hrvatske države u toku 1941. godine predstavlja gospićka grupa logora (Gospić, Jadovno, Pag), formirana od strane državnog organa (Župsko redarstveno ravnateljstvo Gospić), poznata u istoriografiji pod nazivom Jadovno, po logoru i najvećem stratištu, u koji se sa čitaBog prostora NDH dopremaju Srbi i Jevreji radi uništenja, uz saradnju državnih, vojnih, policijskih i partijskih organa, što je činjeno na temelju rasnih zakona i u nameri da se državni prostor oslobodi od „nepoćudnih elemenata“. Ovi logori nisu imali, kao neki kasniji, niti odrednicu „radni“. Bili su isključivo u funkciji uništenja. Formirani su i obavili veći deo svoje funkcije i pre bilo kakBog otpora „nelojalnog“ stanovništva, što je očigledna potvrda namere da se unište određene etničke ili verske zajednice. Upravo zločin genocida, kao najteži vid zločina protiv čovečnosti, karakteriše postojanje svesne namere da se uništi neka etnička, verska, rasna, nacionalna grupa. Izučavajući ovaj kompleks logora i stratišta (Gospić, Jadovno, Pag i dr.), na eklatantan način se sagledava kako je planiran i sproveden Holokaust Jevreja i genocid nad srpskim narodom na samom početku postojanja NDH, dok još nije postojao oružani otpor.

Kompleks logora Jadovno je bio preteča jasenovačkog, najvećeg sistema logora uništenja na jugoslovenskim prostorima. Zbog reokupacije II italijanske okupacione zone, organi NDH su morali početkom druge polovine avgusta 1941. napustiti prostor na kojem su se nalazili logori i stratišta ovog kompleksa i likvidirati logore. Likvidacija logora je podrazumevala i likvidaciju zatočenika. Ustaška vlast nije uspela da pobije sve zatočenike, što zbog intervencija okupacione vlasti što zbog kratkog vremena u kome je izvršena reokupacija, te je izvestan broj upućen u druge logore, najviše u Jasenovac, u kojem su oni bili prvi zatočenici.

O kompleksu logora Gospić-Jadovno-Pag ne postoji monografska obrada, a objavljenih radova koji dotiču ovu temu je malo. Ovo je prvi naučni rad koji sistematski, na osnovu istraživanja, obrađuje ovaj segment stradanja srpskog i jevrejskog naroda u jednom relativno kratkom periodu, ali ogromnom po broju stradalih, načinima stradanja (jame) i razlozima stradanja.

Rad dr Đure Zatezala o kompleksu hrvatskih logora Jadovno u tek osnovanoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj sastoji se iz dva dela: Studije, sa Popisom identifikovanih žrtava i Zbornika dokumenata. Delo predstavlja rezultat dugogodišnjeg istraživačkog rada autora do 1991. godine.

Autor u studiji dokumentuje, na osnovu istraživanja, prema transportnim listama, dopisima državnih i policijskih organa i drugim dokumentima, najmanje 40.123 umorena lica u ovim logorima u toku 132 dana postojanja (38.012 Srba, 1.998 Jevreja, 88 Hrvata i 25 ostalih). Sastavni deo studije je i imenični popis 10.502 žrtava koje je autor uspeo da identifikuje do 1990. godine (ime, prezime, ime roditelja, starost, nacionalnost, zanimanje, opština i mesto rođenja, kada i gde je uhapšen, kuda je odveden, način i mesto smrti). Od 10.502 popisanih stradalih lica, Srba je 9.663 (među kojima je dece do 15 godina starosti 1.014) i 762 Jevreja (među kojima su 15-oro deca), 55 Hrvata i 22-oje ostalih. U izdvojenom popisu su navedena imena 71 sveštenika Srpske pravoslavne crkve (među njima i dvojica vladika). Najveći broj umorenih je bačen u kraške jame.

Zbornik dokumenata faktički potvrđuje podatke iz Studije. Autor donosi dokumenta o ozakonjenju zločina, logorisanju i izvršenju zločina, koja dokazuju nameru države (NDH) da uništi deo svog stanovništva zbog nacionalne, rasne ili verske pripadnosti, izjave i svedočenja data u Komesarijatu za izbeglice u Beogradu 1941. i 1942. godine, izjave i svedočenja data komisijama za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača 1944-1946. godine, te dokumenta italijanske provenijencije.

Muzej žrtava genocida, vršeći svoju misiju trajnog sećanja na žrtve genocida i Holokausta, bavi se prikupljanjem, obradom, čuvanjem, izučavanjem i prezentacijom podataka i građe o genocidu nad srpskim narodom na njegovim etničkim i državnim prostorima, o Holokaustu Jevreja i genocidu nad Romima, kao i ljudskim gubicima i stradanjima u ratovima XX veka drugih naroda na jugoslovenskim prostorima. Izdavanje ovog dela predstavlja i deo misije Muzeja.

Recenzenti su toplo preporučili izdavanje ove publikacije, za Studiju prof. dr Svetozar Livada, prof. dr Milan Kangrga i prof. dr Rene Lovrenčić, a za Zbornik dokumenata prof. dr Miodrag Zečević i Jovan Mirković.

Izdavač se zahvaljuje Ministarstvu kulture Republike Srbije, koje je omogućilo izdavanje ovog dela.

Izdavač blagodari na pomoći u realizaciji ovog projekta Njegovom Visokopreosveštenstvu Mitropolitu Zagrebačko-ljubljanskom i cele Italije Gospodinu Jovanu.

Urednik

Preuzmite knjigu u PDF formatu:

Nazad na sadržaj knjige