Na Cetinju prije 130 godina rođen Aleksandar Karađorđević

Krstio ga je izaslanik ruskog imperatora Nikolaja Drugog Aleksandroviča koji mu je bio kum.

Aleksandar Prvi Karađorđević je bio regent prestolonaslednik Kraljevine Srbije, regent prestolonaslednik i kralj Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, kao i kralj Jugoslavije. Poznat je i kao Viteški kralj Aleksandar Prvi Ujedinitelj. Rođen je 16. decembra 1888. godine u Cetinju, a ubijen je 9. oktobra 1934. godine u Marselju prilikom zvanične posjete Francuskoj.

Porodica i detinjstvo

Aleksandrovi roditelji su kralj Petar Prvi Karađorđević i kneginja Ljubica – Zorka. Imao je dvije sestre i dva brata: Jelenu koja je bila udata za kneza Ivana Konstantinoviča, bliskog rođaka carske porodice Romanov, Milenu koja je umrla sa nepune dvije godine, Đorđa koji je trebao da nasledi oca i Andriju koji je umro nekoliko mjeseci nakon rođenja. Aleksandrov deda po majci je bio crnogorski knez i kralj Nikola Prvi Petrović, a baba kneginja i kraljica Milena.

Krstio ga je izaslanik ruskog imperatora Nikolaja Drugog Aleksandroviča koji mu je bio kum. Kada je imao 15 mjeseci, Aleksandar je ostao bez majke. Odrastao je u domovini, a 1894. godine se sa ocem i bratom preselio u Ženevu gdje je završio osnovnu školu.

Tu je živeo skromno i išao je u školu sa djecom iz građanskih slojeva. 1899. godine upisao je školu Pravovedanija u Sankt Petersburgu. Kada je 1903. godine kralj Petar došao na srpski presto, Aleksandar se vratio u Beograd i tu je nastavio da se školuje.

Sa 15 godina stupio je u Šesti puk srpske vojske, a takođe je voleo književnost, muziku i umetnost. 1905. godine primljen je u Paževski korpus u kome je izučavao vojne nauke. Ruski car Nikolaj ga je gledao kao svog sina i želeo je da Aleksandar oženi jednu od njegovih ćerki. Pošto mu nije odgovarala ruska klima, Aleksandar se vratio u Beograd, a podučavao ga je ruski nastavnik pukovnik Suljmenov. Išao je u Sankt Petersburgu da polaže ispite. 1907. godine je dva mjeseca odsustvovao iz škole zbog aneksije Bosne i Hercegovine koja ga je uznemirila i nije mu dozvoljavala da uči.

Bratovljeva abdikacija

Jedan od najvažnijih događaja u Aleksandrovom životu bio je odricanje njegovog starijeg brata od prestola. Pošto je imao neukrotivu narav, Đorđe je stvorio mnogo neprijatelja među kojima su bili članovi Crne ruke i Nikola Pašić. 14. marta 1909. godine Đorđe je šutnuo u stomak dvorskog poslužitelja Stevana Kolarovića jer nije predao pismo jednoj devojci. Stevan je rekao da nije pronašao pismo u sobi zbog čega je Đorđe zaključio da je neko u njegovoj službi saučesnik njegovih protivnika.

Udarac koji je zadao poslužitelju je bio jak pa je on, posle operacije, preminuo. Ubrzo je nastao veliki skandal u domaćoj i austrougarskoj štampi koje su zahtevale njegovu abdikaciju. 27. marta Đorđe je prepustio vlast Aleksandru. Kada je postao prestolonaslednik, Aleksandar je obišao celu Srbiju, odlazio je u kuće seljaka koji su mu pričali o svojim problemima.

Radio je u bliskoj vezi sa tajnom oficirskom organizacijom „Bela ruka“ čiji je vođa bio Petar Živković. Imali su zajedničke neprijatelje: tajno društvo „Crna ruka“ i Pašićeve radikale koji su hteli da budu na vlasti. Aleksandar je reorganizovao vojsku jer je imao namjeru da se obračuna sa Osmanlijama. 1910. godine imao je ozbiljne zdravstvene probleme.

Bolovao je od stomačnog tifusa i jedva se izlečio, ali do kraja života je osjećao posledice. Ratovi Tokom Prvog balkanskog rata, Aleksandar je predvodio srpsku vojsku u pobedonosnim bitkama u Kumanovu i u Bitolju, a u Drugom balkanskom ratu u bici na Bregalnici. Nakon njih, Srbi su se oslobodili od Turaka pa je prestolonaslednik nazvan i „osvetnik Kosova“. 1914. godine sukobio se sa članovima Crne ruke koji su vršili pritisak na njegovog oca da smeni vladu Nikole Pašića.

Aleksandar je, uz pomoć ruskog poslanika Hartviga, ubjedio oca da to ne učini. Za vrijeme Prvog svetskog rata, prestolonaslednik je bio vrhovni zapovednik vojske u Cerskoj i Kolubarskoj bitki u kojima je austrougarska vojska poražena.

U junu 1914. godine kralj Petar se zbog bolesti povukao pa je Aleksandar postao regent. 1915. godine, nakon teškog poraza, oni su se zajedno sa vojnicima i prognanim civilima povlačili preko crnogorskih i albanskih planina kako bi došli na grčko ostrvo Krf. Tu su se vojnici oporavili i u septembru 1916. godine su pobedili bugarsku vojsku na Kajmakčalanu. 1918. godine srpska vojska je, pod Aleksandrovom vrhovnom komandom, probila Solunski front.

Stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca Nakon velikih uspeha koje je prestolonaslednik ostvario kao vojskovođa, usledili su i državnički uspesi. 16. novembra 1918. godine dalmatinska vlada je postavila ultimatum Narodnom veću iz Zagreba u kome je istakla da će proglasiti ujedinjenje sa Srbijom ukoliko veće to ne uradi. 24. novembra u Zagrebu je proglašeno ujedinjenje, a četiri dana kasnije delegacija Narodnog veća je došla u Beograd.

Sastavljen je odbor čija je uloga bila da utvrdi kako će se proglasiti ujedinjenje. Činili su ga: Ante Pavelić (Stariji), Svetozar Pribićević, Josip Smodlaka, Stojan Protić, Ljubomir Jovanović, Momčilo Ninčić i predstavnici Vlade Kraljevine Srbije. 1. decembra izvršen je akt ujedinjenja u kući na Terazijama u kojoj je Aleksandar boravio nakon oslobođenja Beograda. Insistirao je da prvi predsednik Vlade bude Stojan Protić, a ne Nikola Pašić.

Postavio je 9 ministara među kojima je bilo 9 Srba, 5 Hrvata, 3 Slovenca i 1 musliman. Krajem 1918. godine stvorena je nova Kraljevina koja je u narednih šest meseci dobila međunarodna priznanja. 16. avgusta 1921. godine Aleksandrov otac, kralj Petar Prvi, je preminuo, pa je on postao kralj Srba, Hrvata i Slovenaca. 8. juna 1922. godine oženio se rumunskom princezom Marijom Hoencolern čiji su roditelji bili rumunski kralj Ferdinand Prvi i kraljica Marija, princeza od Velike Britanije i Irske.

Aleksandar i Marija su imali kojom tri sina: Petra Drugog (1923. -1970.), Tomislava (1928. – 2000.) i Andreja (1929. – 1990.). Reforme 6. januara 1919. godine kralj je najavio da će sprovesti agrarnu reformu koja je podrazumevala ukidanje feudalizma u poljoprivredi i pravednu raspodelu zemlje. 27. februara je ukinuto kmetstvo u Bosni, Hercegovini, Staroj Srbiji i Makedoniji. Oko 57,5 hektara zemlje podeljeno je siromašnim zemljoradnicima, a vlasnici tih poseda su dobili odgovarajuću naknadu.

Srpsko stanovništvo se najviše naseljavalo u Banatu, Bačkoj, Staroj Srbiji i Makedoniji. Dobijali su po 5 hektara zemlje i nisu plaćali porez prve tri godine. U tom periodu je bilo dosta sukoba među političkim partijama, a dodatne probleme stvarali su i loši međunacionalni odnosi.

Vidovdanski ustav je kralju omogućio da saziva i raspušta skupštinu, da raspisuje izbore, i sl. On je to maksimalno koristio i miješao se u rad političara. Netrpeljivost vladinih radikala i članova Hrvatske seljačke stranke (HSS) prerasla je u ozbiljan sukob u kome je radikal Puniša Račić ubio hrvatske narodne poslanike Pavla Radića, Đuru Basaričeka i Stjepana Radića.

Šestojanuarska diktatura

Kralj Aleksandar je iskoristio ova dešavanja i 6. januara 1929. godine zaveo je diktaturu. Doneo je Zakon o kraljevskoj vlasti i vrhovnoj državnoj upravi koji je zamjenio Vidovdanski ustav. Na osnovu ovog zakona, kralj je bio nosilac sve vlasti u zemlji, niko nije mogao da ga tuži, postavljao je činovnike, predsednika i članove Ministarskog saveta, bio je zapovednik vojske, mogao je da amnestira i pomiluje optužene, itd.

Ovo je izazvalo revolt poslanika Hrvatske stranke prava pa su neki od njih, predvođeni Antem Pavelićem, osnovali ustašku organizaciju. 3. oktobra 1929. godine Aleksandar je doneo Zakon o nazivu i podeli Kraljevine na upravna područja nakon koje je ime države glasilo Kraljevina Jugoslavija.

Teritorija je podeljena na 9 upravnih jedinica koje su se zvale banovine. Glavni grad je bio Beograd i nije pripadao nijednoj banovini. Kralj je smatrao da će politika integralnog jugoslovenstva i stvaranje jugoslovenske nacije rešiti probleme u državi, ali to se ispostavilo netačnim. 3. septembra 1931. godine Aleksandar je doneo Septembarski (Oktroisani) ustav kojim je okončana šestojanuarska diktatura.

Na osnovu njega, Kraljevina Jugoslavija je postala ustavna i nasledna monarhija u kojoj je kralj bio dominantan u organizaciji i radu vlasti. Njegova namjera je bila da smiri političke protivnike, ali njihovo nezadovoljstvo je i dalje raslo. Iste godine, u Zagrebu je ubijen naučnik Milan Šuflay zbog čega je nastao Apel protiv politike beogradske vlade koji su potpisali Albert Ajnštajn i Henrih Man.

Vojni savezi

Godine 1921. zahvaljujući kralju Aleksandru, stvoren je vojni savez Mala Atalanta koji su, osim Kraljevine SHS, činile Rumunija i Čehoslovačka. Savez je nastao da bi spriječio potencijalni vojni napad od strane Austrije i/ili Kraljevine Mađarske putem kog bi one htele da povrate oblasti koje je Austrougarska imala. Savez je važio za „petu silu u Evropi“ jer je imao brojno stanovništvo i vojsku.

Blisko je sarađivao sa Francuskom, a najvažniji događaj bio je kada su sve članice odlučile da nastupaju kao politička zajednica. Do raspada je došlo 1938. godine. 1927. godine sklopljen je savez sa Francuskom za koji je kralj Aleksandar takođe zaslužan. 1934. godine obrazovan je Balkanski pakt ili antanta čije su članice bile: Jugoslavija, Grčka, Rumunija i Turska.

Njemu su se protivile Kraljevina Albanija, Italija, Mađarska i Sovjetski Savez. Ono što je prethodilo stvaranju antante je Balkanski savez iz 1912. godine. Kralj Aleksandar se zalagao za međubalkansku saradnju. Njegova politika se zasnivala na devizi „Balkan – Balkanskim narodima“. Verovao je da Balkan ne ugrožava mir u svijetu, već da to rade velike sile koje podstiču sukobe među državama sa poluostrva koji dovode do ratova sa ogromnim posledicama.

Atentati i smrt kralja

U julu 1921. godine komunista Spasoje Stejić je pokušao da ubije kralja tako što je bacio bombu na automobil u kome se on vozio sa predsednikom radikala Nikolom Pašićem. Ovaj pokušaj atentata je bio neuspešan, a njegov izvođač je osuđen.

U decembru 1933. godine pripadnici ustaškog pokreta Petar Oreb i Ivan Herničić su pokušali da ubiju kralja. Oni su takođe uhapšeni i osuđeni. Kralj Aleksandar je odbijao da izvršava svoje političke obaveze utorkom jer su tri člana njegove porodice umrla na taj dan. Međutim, u utorak 9. oktobra 1934. godine otišao je u Marselj sa ciljem da učvrsti savez sa Francuzima protiv nacističke Nemačke. Francuske novine su pisale da je on iskreni prijatelj njihovog naroda i da se razmišlja da mu se ponudi mjesto u  Akademiji političkih nauka.

Kralj je doputovao ratnim brodom „Dubrovnik“ želeći da time pokaže Italiji da Jugoslavija ima ratnu flotu i prava na Jadranu. Priređen mu je veličanstven doček, a plan je bio i da ode u Pariz gde je trebao da se sretne sa predsjednikom Francuske. Iako je Jugoslovenska obaveštajna služba imala informacije da će na njega biti izvršen atentat u Marselju, Aleksandar se ipak iskrcao u toj luci.

U 16 časova i 20 minuta ispred marsejske palate Berze, bugarski terorista Veličko Dimitrov Kerin je izašao iz mase sa buketima cveća i rekao je „Živeo kralj“ na francuskom. Kada je prišao automobilu u kome se kralj vozio, bacio je cvijeće i iz revolvera je pucao na njega, francuskog ministra spoljnih poslova Luja Bartua, francuskog generala Žozefa Žorža i vozača.

Kralj Aleksandar je preminuo oko 17 časova, a njegove poslednje reči su bile „Čuvajte mi Jugoslaviju“. Vozač je bio na mestu mrtav. Žozef Žorž je bio lakše ranjen kao i Luj Bartu koji je, zbog neadekvatne medicinske pomoći, preminuo. Francuski policajac je ranio atentatora, a nakon toga su ga linčovali ljudi iz mase. Kovčeg sa kraljevim telom je brodom prebačen u Split, zatim je vozom transportovan u Zagreb, pa u Beograd. 18. oktobra 1934. godine sahranjen je u kripti crkve Svetog Đorđa na Oplencu koja predstavlja zadužbinu njegovog oca.

Stotine hiljada ljudi je prisustvovalo sahrani. Ovaj događaj je poznat pod imenom Marseljski atentat, a mnogi istoričari smatraju da su za njega odgovorne hrvatske ustaše i Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija (VMRO) koje su imale zaštitu Nemačke, Musolinijeve Italije i Mađarske. Na doživotnu robiju su osuđene hrvatske ustaše Zvonimir Pospišil, Ivo Rajić i Mijo Kralj. Benito Musolini nije hteo da izruči Anta Pavelića i Eugena Didu Kvaternika koji su bili u zatvoru u Italiji. Marseljski atentat je bio jedan od prvih koji je snimljen na filmu.

Snimatelj je bio nekoliko centimetara udaljen od mrtvog kralja tako da je osim atentata, snimio i ono što se dešavalo nakon njega. Ovaj snimak spada u najvažnije istorijske snimke. Pošto je kraljev sin Petar drugi tada bio maloletan, na vlast je došlo namesništvo koje su činili knez Pavle Karađorđević, dr Ivo Perović i dr Radenko Stanković.

U martu 1941. godine, Petar Drugi je izvršio puč i preuzeo je vlast. 29. novembra 1945. godine je zbačen sa vlasti i nakon toga je živeo u Francuskoj i Sjedinjenim Američkim Državama. Petar Drugi je bio poslednji jugoslovenski kralj.

Izvor: IN4S

Vezane vijesti:

Kralj Aleksandar I Karađorđević – zablude i činjenice

Spomenik kralju Aleksandru Karađorđeviću biće u centru glavnog grada