Miloš Milojević: Prikaz knjige Ljubiše Simića, Brčko: „normalizacija“ zločina

U poglavlju Kultura nekažnjivosti Simić navodi dva, po njegovom mišljenju osnovna preduslova da zločini budu nepristrasno istražen i procesuirani – osoblje neopterećeno prošlošću i institucije koje su spremne da svoj posao obave nezavisno. Kako dalja Simićeva argumentacija ukazuje nijedan od ova dva uslova nije ispunjen u slučaju Brčkog. Pre svega glavni tužilac Zekerija Mujkanović je posle napada na Bukvik lično učestvovao u isleđivanju srpskog civilnog stanovništva koje je iz te seoske zajednice raspoređeno po logorima ili proterano. Izuzeće Mujkanovića iz ovog slučaja je nešto što bi se u normalnim okolnostima podrazumevalo.[2] Drugi problem potiče iz nesamostalnosti pravosudnih institucija – Simić ističe da se ne može očekivati samostalan rad sudskih instanci ako supervizor Distrikta i Visoki predstavnik koji nadgleda njegov rad mogu, po slobodoj volji, da postavljaju i smenjuju ljude koji bi radili saglasno sa njihovim političkim nazorima.

Posebna poglavlja bave se zločinom u Boderištu, logorima i etničkim čišćenjem na području opštine Brčko i granatiranjem Brčkog. Naime, u martu 1993. godine, tokom povlačenja snaga VRS prema Donjim Dubravicama, u rejonu Delijine ravni, prema Boderištu, sa zadatkom zauzimanja dostignutih linija 1. bataljona posavske brigade VRS sa brojem od oko 80 boraca. Zborno mesto jedinice i predah pred ulazak u bojište bio je u donjim Dubravicama. Na oko 150—200 metara od zbornog mesta jedinica je doša do rova u kome su bili borci Druge semberske brigade. Jedinica je nastavila kretanje kanalom sa leve strane makadamskog puta, posmatrano iz pravda Mateljića ka Boderište. Na udaljenosti od oko 200 metara od ulaza u selo Boderište četa je zastala jer je prema njima pucano iz pravca Boderišta. Komandir voda Stojan Pudić, koji se nalazio na čelu, odatle je nameravao da izvidi teren i da saopšti snagama u Boderištu da obustave vatru jer su oni došli kao popuna na dostignutim linijama. Nakon nekog vremena pozvao je prvu grupu boraca da pođu prema njemu. U prvi mah je pošlo 12 boraca, a kada je trebalo da krene sledeća grupa iz pravca Boderišta je otvorena vatra prema borcima 1. bataljona 1. posavske brigade. U ovom sukobu smrtno je stradao Gojko Vujičić dok je ranjeni Simo Lazarević uspeo da se domogne položaja 2. semberske brigade. Petar Đurić, pomoćnik komandanta bataljona za obaveštajno—bezbednosne poslove, shvatio je da su njegove jedinice protivničke snage namamile u zamku i naredio je povlačenje ostalim snagama. Pre povlačenja Đurić je vojnike koji su ispred njega otišli prema kući Ante Šarčevića video poređane uza zid i razoružane. Rašid Guša, komandir 3. čete, prema svedočenju Jusufa Smajlovića, uspeo je da prevari jednog borca VRS koji se našao ispred njega i da ga razoruža nakon čega ga je usmrtio hladnim oružjem. Osim Gojka Vujičića koji je poginuo u borbenim dejstvima ostali borci VRS su odložili oružje i bili su zarobljeni od muslimansko—hrvatskih snaga. Svih 12 zarobljenika je protivpravno usmrćeno, a njihova tela su izmasakrirana. Tela ubijenih pripadnika VRS sa mesta egzekucije pokupili su pripadnici radnog voda sa sedištem u Zoviku koji je predvodio Ismet Joha. Tela su potom stavljena ispred džamije u G. Rahiću. Senad Martinović, pripadnik pozadinske čete 3. bataljona, svedoči da je telo jednog od ubijenih vojnika bilo obezglavljeno. Dana 12. marta 1993. tela jedanaest pripadnika VRS sa tragovima masakriranja predata su na liniji razdvajanja Gornje Dubravice—Šatorovići. Tela preostala dva pripadnika VRS predata su 7. maja 1993. na istom mestu. Varvarske razmere ovog zločina postale su poznate posle obdukcije koju je izvršio doktor Zoran Stanković. Simić je iz ovih izveštaja sa preciznošću koja isključuje svaku sumnju preneo podatke o načinu smrti pojedinih zarobljenika i povredama koje su im nanesene. Svedočenja pripadnika VRS koji su bili vrlo blizu mesta dešavanja izvan svake sumnje ukazuju da su pripadnici VRS zarobljeni živi, a obdukcioni nalazi pokazuju da su smrtonosne povrede nanete van borbe.[3] Da bi situacija bila još morbidnija svega nekoliko dana posle izvršenog zločina u tekstu Babo ide prvi Hamida Deronjića (Slobodno Brčko 13, 12. april 1993) iznose se pohvale zasluženim ratnicima – ovaj spisak se načelno poklapa sa sastavom jedinice na čijem je sektoru odgovornosti počinjen masakr zarobljenih pripadnika VRS.[4] U proleće 1993. izvršen je još jedan masakr zarobljenih pripadnika VRS – ubijeno je 14 pripadnika Prvog krajiškog korpusa u mestu Lipovac, a većina njihovih tela je razmenjena 1. juna 1993. godine na ranije navedenoj liniji razdvajanja. Obdukcioni nalazi Zorana Stankovića ukazuju na slične povrede kao i na izmasakriranim telima zarobljenika u Boderištu. Dustupna dokumentacija o ovim zločinima, kako Simić pokazuje, omogućava procesuiranje ovih zločina – dostupni su obdukcioni nalazi, izjave svedoka, popisi pripadnika jedinica koje su učestvovale u dejstvima i njihova komandna struktura – sve što je neophodno za ozbiljan i pravičan postupak. Sve osim volje da se on sprovede.

Druga grupa zločina koju Simić prezentuje u svojoj monografiji su logori za civile i etničko čišćenje srpskog stanovništva na teritoriji opštine Brčko. Kako Simić navodi postupak etničkog čišćenja sprovođen je po ustaljenom obrascu – nakon početnog zastrašivanja od strane lokalnih Muslimana i Hrvata usledili bi pojedinačni nasilni akti protiv pripadnika srpske zajednice i/ili njihove imovine, potom je sledilo zastrašivanje kako bi se Srbi prinudili da samostalno napuste svoje kuće, a kada ni ovo ne bi uspelo usledili bi masovniji napadi muslimansko—hrvatskih snaga. Već u proleće 1992. godine, zbog barikada postavljenih na nizu lokacija, život po srpskim selima opštine Brčko postao je nepodnošljiv. Ubrzo su počeli i napadi na srpska sela. Dana 11. juna 1992. godine napadnuto je selo Bosanska Bijela. Tom prilikom je ubijeno 10 žitelja ovog sela. Posebnu karakteristiku ovih zločina čini to što su žrtvama zločinci često bili lično poznati, jer su poticali mahom iz okolnih naselja, pa su preživeli u svojim izjavama mogli precizno da ih identifikuju. Nakon Bosanske Bijele napadnuti su Cerak, Bukovac i Bukvik.  Rezultat napada na bukvičku zajednicu sela bilo je ubijeno 64 lica a 2.500 civila je odvedeno u logore. U Posavini se nalazilo 35 logora od toga 21 na teritoriji opštine Brčko. Logori su uglavnom bili improvizovani u različitim javnim objektima (domovi kulture, mesne kancelarije, škole, skladišta) ali i u privatnim kućama. U ovim logorima ne samo da su civili bili protivpravno zatočeni već su i zlostavljani na različite načine. Simić uz pomoć relevantne dokumentacije rasvetljava mrežu logora i navodi lica kao i podatke o licima koja su učestvovala u zlostavljanju zatočenih civila.

Poglavlje Granatiranje grada Brčko bavi se nizom artiljerijskih napada na grad izvršenih u periodu između 1992. i 1995. godine i na teritoriji pod kontrolom muslimanskih snaga i sa teritorije Republike Hrvatske. Simić na početku ovog poglavlja ukazuje da istraživanje ovog zločina pored pravne i istorijske za njega ima i emotivnu dimenziju – kao dečak koji je rat proveo u Bijeljini gotovo svakodnevno je bio u prilici da čuje odjeke detonacija granata koje su padale po Brčkom. Ipak, u prezentovanju podataka o granatiranju grada Simić se strogo drži činjenica i postavljenih metodoloških načela. Od početka rata zaraćene strane su uvidele specifičan strateški značaj Brčkog – grad deli teritoriju Republike Srpske na dva dela, ima razvijenu infrastrukturu sa dva mosta kojima je povezano sa Republikom Hrvatskom i najveću rečnu luku u BiH. Prema Simićevim rečima rušenje mostova u ranim jutarnjim časovima 30. aprila 1992. godine zahuktalo je ratnu stihiju u gradu. Proboj koridora i nemogućnost muslimansko—hrvatskih snaga da ga ponovo preseku doveli su do svojevrsnih vojnih odmazdi koje su oličene u napadima na okolna srpska naselja i u nasumičnom granatiranju grada. Pored položaja srpske vojske artiljerijskim napadima je bilo ugroženo i uže gradsko jezgro od čega je stradalo i civilno stanovništvo, a pored toga je pričinjena i velika materijalna šteta.[5] Granatiranja su vršena iz muslimanskog uporišta Vranovača i iz reona sela Brka. Jedan deo granata stizao je preko Save, sa teritorije tada već međunarodno priznate Republike Hrvatske. Simić zaključuje da je Brčko između 1992. i 1995. bilo meta sistematskog granatiranja, da je granatiranje bilo neselektovno i da je tokom njega stradao veliki broj civila. Uvidom u popis poginulih i ranjenih nedvosmisleno se nameće ovakav zaključak – među njima su (sudeći po imenima) pripadnici sve tri nacionalnosti, lica oba pola i najrazličitije starosne dobi.[6] Simić ističe da karakter ovih dejstava ukazuje na jednu stratešku zamisao koja je izričito zabranjena normama međunarodnog prava – da se korišćenjem terora i neselektivnog razaranja onemogući opstanak civilnog stanovništva ne nekom području. Stefan Karganović u Predgovoru knjige ukazuje da je tema granatiranja Brčkog od posebne važnosti jer se između tih dešavanja i preovlađujućeg narativa o granatiranju Sarajeva, za šta je optuženo najviše političko i vojno rukovodstvo bosanskih Srba, mogu povući neke očigledne analogije. Iako, kako Karganović podvlači, ova knjiga nije optužnica, izložena dokumentacija pokazuje da je Brčko bilo meta nasumičnih artiljerijskih dejstava tokom kojih je stradao veliki broj civila i naneta velika materijalna šteta. Postoji ipak jedna ogromna razlika između granatiranja Sarajeva i Brčkog – za granatiranje Brčkog nijedan delatnik nije pozvan na odgovornost. Karganović i Simić su podvukli još jednu važnu osobinu napada na Brčko, a to je dejstvo sa teritorije strane države uz prećutno odobrenje jedne od zaraćenih strana u građanskom ratu. Važno je ovde istaći da Predsedništvo u Sarajevu koje je pretendovalo da predstavlja sve građane BiH nije uložilo, koliko je do sada poznato, nijedan protest Vladi u Zagrebu ili međunarodnim institucijama protiv ovog flagrantnog kršenja međunarodnog prava.[7]

U odeljku Sumoran bilans normalizacije zločina Simić je zaključio da su pravosudni organi Distrikta Brčkog potpuno indiferentni prema srpskim žrtvama i da se vinovnici zločina počinjenih prema Srbima jednostavno ne procesuiraju. Svoj zaključak ilustruje vrlo efektim popisom zločina gde ispod svake pojedinačne stavke pod brojem osuđenih stoji bez izuzetka – nula!

Na kraju pokušaćemo da damo odgovor na pitanje u čemu se sastoji značaj ove knjige? Pre svega, ona je faktografski bogati prilog istoriji Građanskog rata u Bosni i Hercegovini. Simplifikovani jednostrani narativ, toliko negovan pre svega u Srbiji, koji Srbiju pretvara u koloniju krivice (Lompar) jednostavno ne može da se održi u suočavanju sa jasno prezentovanim činjenicama i pouzdanim dokumentima. Drugo, knjige poput ove su važan početak pa tako i poziv na dalja i raznovrsnija istraživanja i na jednu intelektualno poštenu i odgovornu diskusiju o ratnom nasleđu. Treće, što je u ovom trenutku možda i od najvećeg značaja, poput ranije autorove knjige o Bukviku ova knjiga implicitno stavlja pitanje procesuiranja zločina u fokus javnosti i raskrinkava neaktivnost nadležnih organa. Jednom rečju ova knjiga daje impuls za borbu protiv namernog zaborava.