Kratka hronika stradanja Srba na Kosovu i u Metohiji (1941 – 1990)

Stradanja od Arbanasa pod okupacijom

Hronika sadašnjih stradanja kosovsko-metohijskih Srba počinje teškim ratnim vremenom 1941–45. godine. Osnovna karakteristika tih srpskih kosovskih stradanja jeste: nasilje nad ljudima i porodicama, otimanje imovine, skrnavljenje i rušenje srpskih svetinja, progon sa pradedovskih ognjišta, prisilno iseljavanje, jednom rečju – biološki i kulturni genocid nad Srbima. Ranija stradanja pravoslavih Srba na Kosovu i Metohiji od turskih i arbanaških zuluma bila su prestala, za kratko, posle oslobođenja Kosova 1912. godine. Okupacija tokom I svetskog rata 1915–18. godine, iako je kosovsko-metohijskim Srbima nanela velika zla, ipak nije bila tako strašna kao albanska okupacija, pod pokroviteljstvom Nemaca i Italijana, tokom II svetskog rata 1941–44.

Napomena redakcije portala Jadovno.srb.: Ovaj prilog je prvi put objavljen na našem portalu 30. novembra. 2016. godine.

Srpska stradanja od arbanaških nasilja i zločina tokom ove okupacije bila su u mnogo čemu nova, teža od svih prethodnih iz turskih okupacionih i ratnih vremena. Naime, postojao je određen plan i cilj tzv. „Velike Albanije“, stvorene pod okriljem nemačko-italijanskog okupatora: genocidom očistiti Kosovo i Metohiju od Srba i svih tragova srpstva. Zato su krenuli svi zajedno, i kvislinška vlast i brojne arbanaške mase Kosova i Metohije, potpomognute organizovanim oružanim bandama kačaka i balista iz Albanije, na istrebljenje svih Srba na Kosovu i u Metohiji, počevši najpre od Srba kolonista, a zatim i samih starosedelaca.

O tim srpskim stradanjima tokom okupacije postoji velik broj dokumenata (kojima, mimo državnih arhiva, raspolaže Srpska pravoslavna crkva). Jedan sažeti izvod iz tih dokumenata ratnih stradanja Srba na Kosovu i Metohiji izradila je Kancelarija Svetog arhijerejskog sinoda 1945. godine. Iz te dokumentacije navodimo sledeće karakteristično mesto:

„Najveća stradanja i progoni Srba i najmasovnija iseljavanja zbili su se odmah prvih nedelja iza sloma Jugoslavije (aprila 1941). Sve se tako nepovoljno okrenulo po Srbe da su oni bili bespomoćni. Kad su se Srbi vojnici vraćali kućama iz razbijene jugoslovenske vojske, oni su dočekivani od Arnauta, koje nije niko razoružavao i koji su se još više naoružali iz obijenih vojnih magacina. Tako su Srbi vojnici pljačkani i ubijani putem, iz zasede, a ukoliko su uspevali doći do svojih sela, nalazili su obično svoja kućišta već pusta, iseljena, popaljena, porušena. Sve je to išlo po planu, neverovatnom brzinom. Na pljačku i izbacivanje Srba diglo se celo arbanaško stanovništvo, uz pomoć mnogobrojnih kačaka, koji su zbog kriminalnih dela ranije bili izbegli u Albaniju i sada su nagrnuli natrag…

Nemci su bili sasvim ravnodušni prema progonu i izbacivanju Srba, videlo se čak da su i sporazumni s time, i jedino su osiguravali relativni red u varošima i na glavnim drumovima. Italijani su pokazivali nešto više simpatije (prema Srbima)… Docnije, usled nepovoljnog po njih toka rata, Italijani su postajali sve popustljiviji (prema Arbanasima) i sami su internirali, naročito 1942. g, veliki broj Srba. Zatim u leto, 1943. godine, Italijani su počeli predavati svu civilnu vlast Arnautima, spremajući se za svoju kapitulaciju, koja je usledila 8. septembra. Iza toga, Srbi su potpuno prepušteni besnilu Arbanasa. I tako je od jeseni 1943. pošao nov talas nasilja protiv Srba, osobito na Kosovu, gde je bilo zaostalo još dosta Srba kolonista. Jedan deo Metohije, srezovi Peć, Bakovica, Istok i Orahovac formalno su, odmah 1941, anektirani Albaniji, a time i imperiji italijanskoj. Posle sloma Italije, Albanci su, po sparazumu sa Nemcima, smatrali i ostatak Metohije i sve Kosovo ’Novom Albanijom’… Arbanasi iz Metohije i Kosova ušli su u zajednički albanski parlament i zajedničku vladu u Tirani. Ostvarena je bila ’Velika Albanija’.

Ko bi danas (1945 – prim. red) prošao kroz Kosovo i Metohiju, našao bi jednu tužnu sliku. Našao bi hiljade pogorelih i porušenih potpuno pustih kućišta, našao bi porušene mnoge crkve i manastire, našao bi cela sela potpuno opustela. Po svedočenju Gavrila Kovijanića, profesora iz Peći (izbeglice), bilo je već 1941. g. uništeno 65% srpskih naseljeničkih kuća u srezu Pećkom i 95% u drugim srezovima u Metohiji, tako da su ostala samo zgarišta.

Voćnjaci su isečeni, oranja izgažena, pa i groblja dobrim delom razrušena. I zaprepastio bi se gledalac ne malo kad bi video da se još i danas, posle opšteg oslobođenja zemlje i izgona okupatorske vojske, Srbi naseljenici ne mogu da se vraćaju na svoja sa toliko znoja i truda sagrađena ognjišta. Ne mogu zato što se boje, kao i zato što im sama jugoslovenska vlast (DF Jutoslavija) još uvek ne dozvoljava da se vraćaju – očigledno iz političkih razloga da se ne bi prerano zamerili Arbanasima. Ni govora nema još o sudskoj istrazi i kažnjavanju onih koji su se tako strašno ogrešili o sva pravila čoveštva i prava. Naprotiv, na zvaničnim aktima Kosovsko-metohijske oblasti, koja je sada dobila svoju autonomiju, albanski jezik stoji na prvom mestu, a činovništvo i žandarmerija i dalje su pretežno u albanskim rukama, čak i u rukama nekih koji su služili i pod okupatorom. Zverstva Albanaca (nad Srbima), nadasve muslimanskih Arnauta, prevazišla su sve što ljudi pamte, čak i u tim krajevima, od starine na zlu glasu po divljini.“

Dalje ovaj dokumentarni tekst navodi razne vrste arbanaških nasilja i zlodela nad srpskim življem Kosova i Metohije, kao: pljačke, ucene, tuče, tj. batinanja; raznovrsna ubijanja: na kućnom pragu, kroz prozor, ubacivanjem bombi u kuću, iz zasede; pa masovna ubijanja, razne vrste mučenja i komadanja živih ljudi, spaljivanja, mučenja i ubijanja dece, silovanja devojaka i žena ili nasilno odvođenje ženskinja, i razni drugi zločini.

Još strašnije podatke o stradanju kosovskometohijskih Srba od Arbanasa na početku okupacije daju sami očevici Srbi sa Kosova, oni kojima je pošlo za rukom da izbegnu otuda i tako spasu gole živote. Navešćemo dva-tri takva svedočenja. Evo, najpre, šta kaže sveštenik Dimitrije Šekularac, drenički paroh (iskaz dat 20. jula 1941): „Parohiju sam napustio pošto sam prethodno bio opljačkan od strane Arnauta. Gole duše, ja, žena i naše šestoro dece pobegli smo u momentu kada sam ja imao da budem ubijen, a možda i moja familija, jer su padali (ubijani) mnogobrojni Srbi, a Srpkinje i deca mučeni/…/

Evo sada kazivanja očevidaca o stradanju srpskog življa od Arbanasa u Prizrenu i okolini. To je svedočenje Branislava Lekovca, studenta iz Prizrena (23), i Živote Jovanovića, trgovca iz Prizrena (24):

„Odmah po kalitulaciji trupa Jugoslovenske vojske u Prizren su ušle italijanske trupe. Koliko se sećamo, ovaj ulazak desio se 17. aprila 1941. g. Sve arnautsko stanovništvo Prizrena oduševljeno je dočekalo italijanske trupe, i po tome mi smo odmah mogli videti da će naš položaj ubuduće biti vrlo težak. Oko 20. aprila 1941. g. u Prizrenu je izvršeno prvo hapšenje srpskog stanovništva. Uhapšeno je oko 20–30 lica, koja su sva bila pretstavnici dotadašnje jugoslovenske vlasti. Svi uhapšenici zatvoreni su u opštinsku zgradu Prizrena, gde su svi bili tučeni kundacima od pušaka i motkama. Ja, Branislav Lekovac, sa prozora svoje kuće posmatrao sam kada su zatvorenici u krugu opštinskog dvorišta bili besomučio batinjani. Od ove grupe uhapšenika posle nekoliko dana izdvojeno je 5 osoba, koje su sve van grada streljane. Žrtve su bile: dva brata Marjanovića, studenti prava, Andrija Fišić, Samardžija i Popović, žandarmerijski narednik u penziji, čijeg se imena ne sećamo, i jedan grnčar, zvani Kokolja, čije nam ime nije poznato. Od ovih žrtava Kokolja i Fišić zaklani su noževima, pošto su im pre smrti oči bile iskopane.

Otimačina srpske pokretnine i nepokretnine otpočela je odmah. Bilo je slučajeva da su pojedini Arnauti isterivali Srbe iz njihovih kuća. Italijanske vojne vlasti kasnije su zaštitile imovinu lica srpske narodnosti/…/

Postoje u arhivi Raškoprizrenske eparhije i drugi spiskovi mnogobrojnih Srba, žrtava arbanaškog genocida, ali ćemo ovde navesti samo još imena sveštenih i monaških lica sa Kosova ubijenih tokom okupacije. Osim već pomenutih (prote Andrije Popovića iz Istoka i jeromonaha Nikodima iz manastira Gorioča), koje su Arbanasi ubili odmah da bi zastrašili srpski živalj u istočkom srezu te da bi ovaj pobegao i iselio se, još su ubijeni:jeromonah Damaskin (Bošković), iz manastira Deviča, ubijen na najsvirepiji način, tučen kundacima i mučen, vučen preko trnja i kamenja, i najzad iz puške usmrćen, polovinom oktobra 1941; sveštenik Todor Sekulić, iz Ljubižde kod Prizrena, podlegao ranama zadobijenim od eksplozije bombe podmetnute u manastiru Dečanima od arbanaških fašista, oktobra 1942; sveštenik Krsta Popović, paroh raniluški, ubijen 1944. od arbanaških balista; jeromonah Aleksandar (Perović), ubijen u Podujevu oktobra 1944. od arbanaške policije, ne zna mu se ni grob; iguman Pećke patrijaršije Jovan (Zečević), ubijen 1944. od balista u Albaniji; jeromonah Janićije (Minović) iz manastira Binča, nestao, sveštenik Kosovske Mitrovice Momčilo Nešić, odveden od Nemaca i streljan na Banjici 1943; sveštenici Čedomir Bačanin i Tihomir Popović, streljani tačno u ponoć 28. 11. 1942. u zatvoru Kosovske Mitrovice; monah German iz manastira Dečana, interniran u Albaniju i tamo streljan; monah dečanski Stefan (Živković), ubijen u selu Zočištu kod Velike Hoče od jednog Arbanasa vojnika 8. 1. 1945, navodno „nehotice“. Sveštenik Stajko Popović iz Prizrena ubijen je od Bugara u Kačaniku 17. 4. 1943, a sveštenike Slobodana Popovića iz Bakovice (ubijen pred kapijom svoga stana 8. 2. 1942), Dragoljuba Kujundžića iz Uroševca (ubijen revolverskim metkom kroz prozor svog stana, 30. 11. 1942) i Mihaila Miloševića iz Peći (streljan 9. 12. 1944) ubili su partizani „kao simpatizere četnika“. Isto tako, kosovski sveštenici Radule Božović iz Pridvorice, Tihomir Balšić iz Peći, Mitar Vujisić iz Vitine i jeromonah Simeon (Gojković) iz Babinog Mosta streljani su od partizana i novih vlasti, dok je sveštenik Vladeta Popović iz Istoka ubijen u Beogradu od četnika 28. 4. 1944. Iz Raškoprizrenske eparhije ubijeni su takođe i sveštenici Uroš Popović i Luka Popović za vreme bogosluženja u crkvi u Tutinu (21. 2. 1943), zajedno sa svojim crkvenjakom, kao i sopoćanska monahinja Pelagija (ubijena na Sv. Luku 1942) od strane sandžačkih muslimana. Za tri ili četiri sveštena lica ove eparhije „nema nikakvih podataka za njihovu sudbinu“, veli prizrenski episkop Vladimir u aktu upućenom Sv. sinodu 22. oktobra 1946.

Broj pobijenih Srba na Kosovu i Metohiji od Arbanasa tokom rata teško je precizno odrediti, ali on dostiže nekoliko desetina hiljada. Isto tako, teško je tačno odrediti i broj prognanih Srba, tj. izbeglica sa Kosova, ali se nesumnjivo taj broj penje do sto hiljada duša. Ovde treba navesti i porušene srpske crkve i groblja u kosovsko-metohijskim naseljima, kao i manastire i druge svetinje, kao npr. Spomenik kosovskim junacima, na koje su Arbanasi nasrtali sa besom i mržnjom neviđenom, jer su to tapije vekovnog srpskog prisustva na Kosovu. Najstrašnije je opljačkan, razoren i spaljen manastir Devič u Drenici (oktobra 1941), tako da u njemu od crkve i mnogobrojnih konaka nije ostao ni kamen na kamenu. Zatim treba pomenuti da su porušene do temelja sve crkve u svim naseljeničkim selima Metohije, koja su već u aprilu 1941. spaljena, a stanovništvo poubijano i proterano. Mnoge pak druge crkve su narušene, demolirane, oskvrnjene, opljačkane. Tako su spaljene i porušene crkve u srpskim selima: Bistražinu i Šeremetu kod Đakovice; u Donjem Ratišu, Pacaju, Necu, Ponoševcu i Rastavici, takođe u đakovičkom kraju; zatim u selu Brnjači kod Orahovca, pa u Čikatovu kod Glogovca, pa crkva Sv. Petra (iz XIV veka) u selu Koriši kod Prizrena.

Arbanasi su opljačkali i demolirali, i pokušali da spale još, i crkve: u Vitomirici kod Peći, u Kačaniku, Velikom Belaćevcu kod Prištine, crkvu Sv. Nikole u selu Balji kod Srbice i istoimenu crkvu u selu Banjoka kod Vučitrna, pa zatim crkve u selima Rastavici i Ratišu kod Dečana, u selu Siga kod Peći, u Crkolezu kod Istoka, u Pomazatinu kod Prištine, crkvu u Podujevu i crkvu iznad sela Štimlja kod Uroševca, kao i poznati manastir Svetog Marka u Koriši iznad Prizrena. Opljačkan je manastir Gračanica i manastir Sokolica, crkva Samodreža je obijena, freske i ikonostas uništeni, sasudi i utvare crkvene polupani i pocepani. U crkvi Sv. Petra i Pavla u Istoku arbanaške vlasti su tokom 1943–44. držale danonoćno zatočene Srbe, njih oko 100, iz Istoka i okolnih sela, i to je trajalo mesecima, pri čemu ljude nisu puštali napolje, pa su morali u crkvi da vrše i nuždu. I crkva manastira Gorioča kod Istoka služila im je za zatvor pri masovnom hapšenju Srba. I tako redom – beskrajna hronika stradanja Srba na Kosovu od Arbanasa, kao i srpskih svetinja.

Na opštu žalost kosovskometohijskih i svih ostalih Srba, ovakav odnos prema srpskim manastirima i crkvama na Kosovu nastavio se i posle oslobođenja.

Iz knjige jeromonaha Atanasija (Jevtića) Stradanje Srba na Kosovu i Metohiji od 1941. do 1990. godine, Jedinstvo, Priština, 1990. godine

Izvor: Pravoslavlje, SPC

Vezane vijesti:

Džamija na zgarištu | Jadovno 1941.