IZVJEŠTAJ O KONFERENCIJI
U organizaciji Udruženja potomaka i poštovalaca žrtava kompleksa ustaških
logora Gospić-Jadovno 1941., te suorganizaciji Instituta za savremenu istoriju
iz Beograda i Akademije nauka i umjetnosti Republike Srpske, u Vijećnici banjalučkog
Banskog dvora 24. i 25. juna 2011. održana je Prva međunarodna konferencija o
kompleksu ustaških logora Gospić-Jadovno 1941.
U radu konferencije sudjelovalo je pedesetak učesnika i sudionika iz Srbije,
Hrvatske, Izraela, Sjedinjenih Američkih Država, Italije, Njemačke, Rusije,
Austrije, Srpske i drugih zemalja.
Konferenciju je otvorio predsjednik organizacionog Odbora konferencije Dr Dušan Bastašić a slijedila su pozdravna obraćanja predstavnika suorganizatora, Prof. Dr Rajka Kuzmanovića, predsjednika Akademije nauka i umjetnosti R. Srpske i Prof. dr. Momčila Pavlovića, direktora Instituta za savremenu istoriju iz Beograda. Učesnike konferencije je u ime Svetog arhijerejskog sabora SPC pozdravio izabrani Episkop Lipljanski arhimandrit Jovan Ćulibrk. Otac Jovan je ujedno obavijestio skup da je odlukom uprave Yad Vashema, ova konferencija uvrštena u prvi razred važnosti međunarodnih znanstvenih skupova o Holokaustu.
Konferenciju je pozdravio izaslanik Predsjednika R. Srbije gospodin Mlađan Đorđević kao i izaslanik Predsjednika R. Srpske, Senator gospodin Arie Livne.
Uvodno izlaganje je podnio Dr. Đuro Zatezalo, istoričar koji je dobar dio svojeg radnog vijeka posvetio izučavanju tragedije Gospićkog sistema ustaških logora, što je rezultiralo dvjema kapitalnim knjigama na tu temu. Učesnici skupa su mu odali posebno priznanje za njegove napore u istraživanju i opisivanju jadovničke i paške tragedije s početka II. svj. rata na ovim prostorima. Na konferenciji je odano priznanje i zahvalnost Dr Zatezalu na svim naporima za nezaborav žrtava ustaškog sistema logora Gospić, prvog logora smrti u zločinačkoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, koji je postojao od 11. aprila do 21. avgusta 1941.
Slijed sistematskog masovnog ubojstva nedužnih ljudi u ratnoj Hrvatskoj nema
diskontinuiteta i traje do 22. aprila 1945. i proboja posljednjih jasenovačkih
logoraša, jer su poslednji preživjeli logoraši s Paga i Jadovna, ujedno i prvi
logoraši Jasenovca. Prema dugogodišnjim istraživanjima dr. Zatezala, za vrijeme
postojanja gospićkog sistema logora smrti u dosad evidentirane 33 bezdane jame
na Velebitu, od kojih je Šaranova jama kod Jadovna progutala najviše žrtava, te
samog logora Gospić (zatvor, sabiralište na željezničkoj stanici), logora
Ovčara pokraj Gospića, zatim logora kod Risove Glave, logora Slana i logora
Metajna, i logora Stupačinovo kod Baških Oštarija, ubijene su ukupno 40.123
žrtve (38.010 Srba, 1998 Jevreja, 88 Hrvata, 11 Slovenaca, devet Muslimana, dva
Mađara, dva Čeha, jedan Rus, jedan Rom i jedan Crnogorac).
Konferencija se nije zadržala samo na neposrednoj jadovničkoj i paškoj
tragediji, već je ta problematika postala polazište za raznorodna stručna
izlaganja, koja su za svoju osnovicu imala pamćenje, sjećanje i proučavanje
Genocida, Holokausta, ali i istorijski revizionizam, koji poput pošasti hara
istočnom Evropom, od Baltika do Crnog mora, pri čemu Balkan nije izuzetak,
Hrvatska posebno.
Nakon uvodnog izlaganja Dr. Đure Zatezala slijedila je konferencijska sesija
pod nazivom „Sjećanje nije dovoljno“ pod predsjedanjem izabranog episkopa
lipnjanskog i patrijarhova vikara vladike Jovana (Ćulibrka).
U okviru prve sesije izlagali su: predsjednik Saveza jevrejskih opština Srbije Aleksandar
Nećak (referat „Sjećanje nije dovoljno“); bivši predsjednik Saveza
jevrejskih opština BiH i stručni savjetnik na Hebrejskom univerzitetu iz
Jerusalima Ivan
Čerešnješ (referat „Sjećanje kao ideologija u društvima koja se mijenjaju –
'Nikad više' kao paradigma sjećanja na Holokaust'“); predavač s Bečkog
univerziteta politolog dr.
Ljiljana Radonić (referat „Rat sjećanja na postjugoslavenskom prostoru“), a
univerzitetski predavač na katedri političkih znanosti s Ball University iz
Sjedinjenih Država dr. Francine Friedman pročitala je pismo Konferenciji
izvršnog direktora Centra Simon Wiesenthal iz Jeruzalema dr. Efraima
Zuroffa (koji je trebao održati referat „Značaj pravde poslije Holokausta u
Istočnoj Europi nakon pada komunizma“), nakon čega je gospodin Salamon Jazbec
sa Margelovog instituta iz Zagreba progovorio skupu o Slučaju Ašner i značajnim
društvenim porukama koje odašilja njegovo nekažnjavanje u Hrvatskoj i Austriji.
Gospodin Jazbec je govorio o potrebi kažnjavanja ratnih zločina iz doba Holokausta, te iz doba genocidnog stradavanja srpskog naroda u zločinačkoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Njegovo izlaganje je koincidiralo s objavom smrti ustaškog ratnog zločinca Milivoja Ašnera, koji je u 99. god. života nekažnjen umro u Celovcu, njegovom boravištu nakon bijega od hrvatskih pravosudnih vlasti s početka jula 2004. godine. Izlaganje je popraćeno s velikim interesom punog auditorija. Kao predstojnik predstojništva gradskog redarstva u ratnoj Požegi, Milivoj Ašner odgovoran je i za deportacije nevinih građana Požeštine u sistem ustaških logora Gospić-Jadovno, temeljem zločinačkog rasnog zakonodavstva i genocidne politike ustaške NDH.
Referat A. Nećaka je dao neke pouke koje valja izvući iz svega što je
proteklih desetljeća učinjeno i neučinjeno po pitanju očuvanja sjećanja na
Holokaust u Srbiji i drugdje na Balkanu, s rezimeom – sjećanje nije dovoljno.
Uz sjećanje i obilježavanje, ne treba zanemariti istraživanje i edukaciju,
posebno u svjetlu činjenice da je već prošlo 66 godina od kraja II. svj. rata,
pa mlade generacije nisu u dovoljnoj mjeri svjesne svih događanja na ovim
prostorima 1941-45. „Kad jedno društvo ne educira mlade, stvara mogućnost i
otvara prostor za pojave netolerancije, ksenofobije, rasizma, mržnje i
antisemitizma“, kako je istakao u svom radu. Uz to, u svom referatu dr. Zuroff
još dodaje da je potrebno i dovođenje zločinaca iz doba Holokausta pred lice
pravde, osvješćivanje momenta kolaboracije, prihvaćanje krivice, ali i
restitucija.
Čerešnješ je uz pomoć bogate i krajnje upečatljive videoprezentacije nastojao
objasniti kako „premostiti historiju i kolektivno pamćenje Jevreja i
nejevrejskih zajednica koje postoje u istom okruženju“. To je i konkretno
izložio na primjerima (ne)očuvanja jevrejskih grobalja i monumenata iz NOB-a,
odnosno obilježjima stradanja Jevreja u II. svj. ratu na Balkanu, kao i
genocidnih stradanja Srba, te drugih naroda.
Vrijedan referat dr. Radonić izazvao je reakcije i plodnu diskusiju, replike i
pojašnjenja, što je iznimno korisno i što daje dodatnu dimenziju zanimljivosti
ovakvim skupovima; karakter Konferencije bez određenih kontroverzi ne bi bio
potpun, a oblik markantan. Temeljna teza referata Ljiljane Radonić jest da
„pojedinci i kolektivi sjećanje na prošlost koriste za svrhe sadašnjosti, pamte
samo one događaje koje mogu ugraditi u svoju sliku o sebi ili vlastitoj grupi“,
uz finalnu zapitanost, hoćemo li se „u 'ratu sjećanja' uspjeti udaljiti od
argumentacije da uvijek samo ONI manipulišu prošlošću, dok smo MI samo nevine
žrtve“. Za pretpostaviti je da bi njen referat izazvao iste reakcije i da je
održan pred drugom publikom u Zagrebu ili Beogradu ili Sarajevu, Ljubljani,
Skopju, Novom Sadu, Podgorici, Prištini...... Iz te perspektive shvatanja
problematike, ne treba čuditi da se jedna „strana“ osjeća pogođenom, iako ne bi
trebala, jer su sve strane na podjednak način tangirane.
Druga sesija „Izvori, dokumenti i
svjedočanstva“ održana je pod predsjedanjem direktora Instituta za savremenu
istoriju iz Beograda prof. dr. Momčila Pavlovića, a na njoj smo imali priliku
odslušati referate: mr.
Jovana Ćulibrka iz Jerusalima („Memoari, autobiografije i biografije
pripadnika savezničkih misija u okupiranoj Jugoslaviji kao izvori za
istraživanje 1941. godine i Jadovna“); talijanska istoričarka i urednica
TV-kuće RAI World Mila
Mihajlović („Talijanski izvori – Dokumenti o masakru Srba u Dalmaciji, Lici
i Kninskoj krajini /1941-1943/); te pravoslavni sveštenik u Armiji BiH Dragan
Šućur („Stradanje sveštenstva Srpske pravoslavne crkve u sistemu ustaških
logora Jadovno-Gospić 1941. godine“).
Doktorant na Hebrejskom univerzitetu u Jerusalimu mr. Jovan Ćulibrk naglasio je
u svom referatu značaj recentnih otvaranja arhiva koji su dosad bili nedostupni,
pa čak i nepoznati. Kako navodi: „Posebno značajnu grupu izvora čine oni čiji
su autori ili protagonisti Jevreji iz Palestine koji su učestvovali u
različitim britanskim misijama, najčešće onim koje je organizovalo MI9,
obavještajno odjeljenje koje je bilo specijalizovano za spašavanje oborenih
pilota. S obzirom da je u njihov zadatak ulazilo i spašavanje Jevreja koje
zateknu na teritorijama na kojima su djelovali, oni su obraćali pažnju na
stratišta i logore.“
Referat Mile Mihajlović je bio najiscrpniji od svih koji su izloženi na
konferenciji, uz uvodni referat dr. Zatezala. U njemu je iznešeno iznimno mnogo
novih saznanja, između ostalih i o Jadovnu i stratištima na Pagu, a do kojih je
došla istražujući kroz više godina talijanske vojne arhive u samoj Italiji.
Njezino obimno istraživanje se nastavlja. Očekujemo nove rezultate i rezimee u
stručnim publikacijama koje priprema.
Sveobuhvatan je bio i referat banjalučkog sveštenika Dragana Šućura o stradanju
pravoslavnog sveštenstva u sistemu ustaških logora Jadovno-Gospić 1941. Prema
njegovim podacima, u nekoliko mjeseci postojanja logorâ, u njima je ubijeno:
dva arhijereja, pet jeromonaha, 56 sveštenika, dva đakona, dva kaluđera, dva
bogoslova i jedan pravoslavni teolog.
Treća sesija prvog radnog dana Konferencije „Kontekst Drugog svjetskog rata“
održana je pod predsjedanjem akademika Nikole Popovića. Referati: istoričar dr.
Kiril Feferman s Moskovskog Centra za proučavanje Holokausta i član
Komisije za dodjelu medalja pravednika među narodima Yad Vashema („Nacistički
'Divide et impera' – Usporedba sovjetskog i jugoslavenskog slučaja 1941.
godine“); istoričar dr.
Filippo Petrucci s Univerziteta u Cagliariju („Talijanska okupacija Tunisa
i Jugoslavije: Razlike i sličnosti u odnosu prema Jevrejima“); te istoričar prof.
dr. Raphael Israeli s Hebrejskog univerziteta u Jerusalimu („Islam na
Balkanu pod njemačkom okupacijom“).
Dr. Feferman je izložio zanimljiv referat uz projekciju nekoliko ekskluzivnih
kratkih filmova iz ruskih arhiva o ulascima nacističke vojske u pojedine
gradove okupirane Evrope, pa tako i u Zagreb i Sarajevo.
Dr. Petrucci je također imao interesantan referat o sudbini i različitim
sudbinama pojedinih jevrejskih zajednica u Tunisu, Alžiru i Jugoslaviji, te
različit tretman dvije zajednice u Tunisu, autohtonih tunižanskih Jevreja i
jevrejske zajednice talijanskih Jevreja u Tunisu, porijeklom iz Livorna.
Dr. Israeli je izložio treći zanimljiv referat o stavu islamske zajednice u II.
svj. ratu na Balkanu naspram Srba i Jevreja, te utjecaja jerusalimskog muftije
na promjenu dominantnog stava muslimanske zajednice Bosne i Hercegovine od
kritiziranja, pa i odupiranja ustaškom i nacističkom teroru nad Srbima i
Židovima u Bosni i Hercegovini – što je bilo iskazano u rezolucijama pojedinih
muslimanskih zajednica po gradovima – pa sve do aktivnog učešća u ustaškim i nacističkim
formacijama koje su išle i na Staljingrad, ali i vršile masovne zločine nad
Srbima i Jevrejima u Bosni i Hercegovini (Handžar-divizija).
Poslednja sesija prvog radnog dana „Jadovno u politici i ideologiji NDH“, pod
predsjedavanjem stručnjaka za politiku Istočne Europe, s naglaskom na područje
bivše Jugoslavije, politologa prof. dr. Francine Friedman s Ball State
University iz SAD-a, referate su održali: istoričar dr.
Milan Koljanin viši stručni suradnik Instituta za savremenu istoriju iz
Beograda („Logor Gospić u hrvatskoj nacionalno-rasnoj politici 1941. godine“);
te dr.
Mladenka Ivanković viša stručna saradnica Instituta za noviju istoriju
Srbije i savjetnik Jevrejskog istorijskog muzeja iz Beograda („Jadovno – 'Arijanizacija
kulturnog ozračja ' Nezavisne Države Hrvatske – Jevrejski intelektualci i
studentska omladina među prvim žrtvama masovnih egzekucija“). Odlični Referati
dr. Koljanina i dr. Ivanković dadoše jasnu i široku ilustraciju pozadine i
višedimenzionalnosti ustaške rasne i nacionalne politike, odnosno ideologije
neposredno nakon stvaranja zločinačke NDH, ali i kasnije.
Početna sesija drugog radnog dana Konferencije „Kaleidoskop uvida“, pod predsjedavanjem dr. Filippa Petruccija, nije imala najavljeni referat direktorice udruženja građana iz Zagreba CENDO dr. Melite Švob („Židovi stradali u Jadovnom“), koja nije prisustvovala Konferenciji iz zdravstvenih razloga a referat višeg kustosa Muzeja žrtava genocida iz Beograda i Kragujevca dr. Jovana Mirkovića, pročitala je na kraju pete sesije drugi kustos Muzeja žrtava genocida iz Beograda („Žrtve rata 1941-1945. rođene na području Bosanske krajine prema do sada izvršenoj reviziji popisa iz 1964. godine s posebnim osvrtom na stradanje starijih lica i stradanje u logoru Jadovno“).
Petu sesiju otvorio je vrlo informativan referat dr.
Nikole Žutića s Instituta za noviju istoriju Srbije iz Beograda („ Ličko
krvavo ljeto 1941: Rimokatolički inspiratori i izvršitelji genocida“).
Najavljeno je štampanje zbornika radova pristiglih na Konferenciju po pozivu
organizatora i naučnog odbora, pa ćemo vjerojatno imati prilike upoznati se i s
referatom koji je trebala na skupu izložiti dr. Švob. Djelomično je, međutim,
temu već pokrila dr. Mladenka Ivanković svojim izvrsnim referatom.
U svom referatu, dr. Žutić daje istorijski kontekst Like, sredine u kojoj je
bilo moguće s nastupom ustaške NDH organizovati prve logore smrti na Balkanu.
Pojašnjava razloge zbog čega je to tako, odnosno, zbog čega je baš u Lici
počelo s prvim masovnim ubojstvima Srba i Jevreja, te organizacijom logorskog
sustema ubijanja tih naroda na našem dijelu Evrope. Osvjetljava i ulogu
Rimokatoličke crkve u tom genocidu. Ističe da su od Hrvata u zločinačkoj NDH
prvi stradavali „unitarni liberali“ i „jugoslavenski nacionalisti“, a tek zatim
komunisti.
Iza predavanja dr. Žutića, na red je došlo vrlo emotivno izlaganje, puno
humanističkih poruka, od strane univerzitetskog predavača matematike prof.
dr. Dana Novaka s Ithaca Collega, New York (Sjedinjene Države) o stradanju
njegove porodice u Jadovnom, u Metajni i kod Karlobaga 1941, te njegovom
prolasku istim putevima 2005. godine, u potrazi za istinom o tim strašnim
događanjima koja su se zbila prije njegova rođenja 1949. godine u Izraelu. Uz
predavanje je bila videoprojekcija njegovog puta na Jadovno i Pag. Kad je nakon
mnogo muka i traženja, napokon pronašao zapušten lokalitet Šaranove jame na
Jadovnu, Dani je na rubu grotla strašne jame ostavio u znak obilježja tog
mjesta i kao spomen na stradanje svoje obitelji jedan upaljač s Davidovom
zvijezdom iz svog džepa.
Dani je vrlo dojmljivo izložio muke svoje
porodice koja dugo nije znala potpunu istinu o sudbinama svojih članova, pa je
ta mučna tajna pritiskala svakidašnjicu svih članova porodice, sve dok on sam,
ne izdržavši pritisak neznanja, dvije godine nakon smrti svoje majke rođene
Zagrepčanke Zdenke Novak rođ. Steiner nije odlučio da krene iz Amerike u
istraživački posjet Hrvatskoj i razjasni gdje su i kako stradali njegova baka,
tetka, brat njegova oca i prvi suprug njegove majke. Iako je rođen poslije
rata, u znak posebne solidarnosti sa žrtvama i kroz transcendentalni moment
povezanosti i svojevrsnog plemenitog poistovjećivanja s njima i njihovim
stradanjem, Dani Novak je svoje izlaganje naslovio „Preživjelo dijete logoraš –
Osobno sjećanje i preneseno iskustvo“. Na kraju referata dr. Novak poručuje:
„Vrijeme je da istina izađe na vidjelo, da se zaliječimo i oprostimo. Istorija
se ne mora ponoviti.“ Bilo bi dobro kad bi svijet čuo i usvojio riječi tog
plemenitog pojedinca.
Iza dr. Novaka, nadahnuto i značajno predavanje održao je član Međunarodne
komisije za istinu o Jasenovcu dr.
Vladimir Umeljić iz Mainaschaffa, Njemačka („ Socijalno-psihološki aspekti
fenomena genocida u svjetlu teorije definicionizma“). Dr. Umeljić zaključuje:
„Statistički gledano, većina počinioca jednog genocida su 'normalni' ljudi i
teško da će jedan normalan čovjek poželjeti ili učiniti zlo svojoj majci,
bratu, sinu ili supruzi. Dovesti jednog 'normalnog' čovjeka, dakle, dotle da u
svojoj bespomoćnoj žrtvi u trenutku vlastitog teškog kriminalnog i nemoralnog akta
(mučenje, ubistvo) ne vidi svoju majku ili svoje dijete, svog brata ili svoju
sestru, podrazumijeva jedan visok stupanj psihagogičnog uspjeha redefiniranja
dotične žrtve – to žrtveno biće za počinitelja u tom trenutku nije ljudsko
biće, te njegova vlastita radnja za njega nije ni kriminalna ni grešna.“
Konferencija je zaključena u subotu, 25. juna popodne, a u večernjim satima istog dana održana je promocija dvije memoarske knjige talijanskog senatora i dugogodišnjeg gradonačelnika Latine 90-godišnjeg Aimonea Finestre.
Na Konferenciji su sudjelovali brojni novinari
i urednici dnevnih i nedeljnih novina, te nekoliko izdavača iz Bosne i
Hercegovine i Njemačke, književnici i publicisti, a među slušaocima su bili u
značajnom broju kroz oba radna dana studenti Filozofskog fakulteta Univerziteta
u Banja Luci, što je posebno važno za edukaciju mladih u lokalnoj zajednici o
Genocidu i Holokaustu, te ugledni pojedinci i aktivisti iz regije, od kojih
izdvajamo:
Dr. Milana Bastašića, autora monografije Bilogora
i Grubišno Polje 1941-1991.; predstavnicu organizacije Jasenovac Research
Institute iz New Yorka za područje bivše Jugoslavije Nadu Ljubić iz Beograda;
predsjednicu Jevrejske opštine Niš Jasnu Ćirić; senatora i savjetnika
predsjednika Republike Srpske Arie Livnea; potpredsjednika Republike Srpske
prof. dr. Emila Vlajkija; izaslanika srpskog predsjednika Tadića Mlađana
Đorđevića; predsjednika Akademije nauka i umetnosti Republike Srpske akademika
Rajka Kuzmanovića; akademika Vladimira Lukića iz Međunarodne komisije za istinu
o Jasenovcu i Udruženja Jasenovac-Donja Gradina; pomoćnicu gl. urednika
magazina „Pečat“ iz Beograda Natašu Jovanović; tajnika Odbora za Jasenovac
SPC-a prezvitera Dragoslava Topolca; predavačicu s Pravnog fakulteta
Univerziteta u Istočnom Sarajevu Sanju Savić; Janka Velimirovića iz Komisije za
istraživanje ratnih zločina i evidentiranje žrtava rata R. Srpske; predsjednika
Udruženja logoraša iz Drugog svjetskog rata Gojka Kneževića; pjesnika Gavrila
Stevića; bivšeg urednika Tanjuga i publicistu Jovana Babića, te brojne
sveštenike iz banjalučke eparhije.
Posebno ističem da su Konferenciji prisustvovali i preživjeli zatočenici
ustaških konclogora.
U nedjelju, 26. juna 2011. sudionici Konferencije zajedno su prisustvovali
parastosu i kadišu te obilježavanju Dana sjećanja na Jadovno, nad Šaranovom
jamom, s otkrivanjem obnovljenog monumenta na tom mjestu.
Bilo bi nepravedno posebno izdvajati bilo koji referat od onih koji su izloženi
tokom Prve međunarodne konferencije o kompleksu ustaških logora Gospić-Jadovno
1941, jer su svi bili na svoj način vrijedni i značajni, te su pažljivom
slušaču mogli reći mnogo i o jadovničko-paškoj tragediji u ustaškoj NDH, ali i
o drugim problemima i temama povezanima s tom velikom temom.
Predsjednik organizacionog odbora Salamon Jazbec
Dr Dušan Bastašić Margelov Institut
UG Jadovno 1941. Zagreb, R. Hrvatska