PRVE ŽRTVE USTAŠKOG TERORA I GENOCIDA U SREMSKIM KARLOVCIMA, HAPŠENJE ISTAKNUTIH GRAĐANA JUNA 1941. GODINE I NJIHOVO STRADANJE U LOGORU JADOVNO
Položaj Srba u NDH se sve više pogoršavao, kao i položaj Jevreja i Cigana, posle objavljivanja „Zakonske odredbe o rasnoj pripadnosti“ i „Zakonske odredbe o zaštiti arijevske krvi i časti hrvatskog naroda“ početkom maja 1941. godine u glasilu hrvatskog ustaškog pokreta (Hrvatski narod, broj 78 od 1. V 1941. godine). Te odredbe je propisao poglavnik NDH Ante Pavelić po nemačkom nacističkom uzoru. Mržnju protiv Srba, Jevreja i Cigana uporno je širila ustaška propaganda preko dnevne štampe, radija i na skupovima. Oni su okrivljivani za sva postojeća zla i označavani kao niže rase i „nepoćudni elementi“. Srbi su još nazivani četnicima, a srpska pravoslavna vera grčko-istočnom ili šizmatičkom. Ustaška štampa je objavila kao „naučno utvrđenu činjenicu“ da Hrvati potiču od jednog gotskog plemena i da su prema tome germanskog porekla, dakle pripadnici više rase, dok su Srbi Sloveni i kao takvi pripadnici niže rase. Ministarstvo zdravlja NDH u Zagrebu raspisalo je čak i naredbu o utvrđivanju rasne pripadnosti (br. 13397) koja je dostavljena Gradskom poglavarstvu u Sremskim Karlovcima. Pod uticajem ove propagande znatan deo hrvatskih građana Sremskih Karlovaca izmenio je ponašanje prema svojim sugrađanima Srbima, koji su sa nevericom doživljavali to što ih njihovi doskorašnji susedi i prijatelji pozdravljaju fašističko-nacistički ispruženom rukom i pozdravom „za dom spremni“, ili što se na ulici prave da ih ne vide ili ne poznaju. Počela su zatim privođenja Srba u ustašku policiju bez opravdanih razloga i njihova saslušanja. Tako su npr. Hapšeni stariji đaci Karlovačke gimnacije i saslušavani samo zbog toga što su na ulici viđeni sa svojim školskim drugovima koji su dolazili iz Beograda da u gimnaziji podignu svoja svedočanstva. Tada još nisu posebno hapšeni komunisti, sve do napada Nemačke na Sovjetski Savez (Đorđe Vasić: „Sremski Karlovci u narodnooslobodilačkom ratu“, rukopis, Novi Sad, 1970.). Još krajem aprila 1941. je poglavnik NDH Ante Pavelić izdao naredbu o zabrani upotrebe ćirilice (Narodne novine br. 11 Zagreb, 25. IV. 1941.). Strogim sprovođenjem naredbe tokom maja 1941. uklonjeni su svi natpisi, firme i dr. pisani ćirilicom, čak i posveta na fasadi Karlovačke gimnazije: „Braća Anđelići srpskom narodu“, pa se ubrzo to pismo moglo naći jedino na spomenicima na groblju. Krajem maja 1941. su svim Srbima u Sremskim Karlovcima konfiskovani radio-aparati, tako da im je onemogućeno slušanje vesti iz savezničkih zemalja, pre svega Radio London. Početkom juna 1941. počela je kampanja ustaških funkcionera i članova vlade, tokom koje su na zborovima po gradovima NDH oni iznosili program ustaškog pokreta u Hrvatskoj, koji je u svom govoru u Zagrebu 21. V 1941. najavio Pavelić. Takođe je krajem maja 1941. proklamovan savez katoličke i islamske veroispovesti protiv „njihovog najljućeg i najopasnijeg neprijatelja pravoslavlja“ (Novi list br. 31. Zagreb, 29. V 1941.). Predsednik zakonodavnog povereništva NDH Milovan Žanić je tokom navedene kampanje izjavio na zboru u Novoj Gradiški: „Ovo ima biti zemlja Hrvata i nikog drugog i nema te metode koju mi nećemo kao ustaše upotrebiti da načinimo ovu zemlju zbilja hrvatskom i da je očistimo od Srba. To je politika ove države i to kad izvršimo izvršit ćemo samo ono što piše u ustaškim načelima“. (Hrvatski narod, br. 109, Zagreb, 3. VI 1941.). U svom govoru u Vukovaru 8. VI 1941. Mile Budak, ministar bogoštovlja i nastave i doglavnik NDH je rekao: „Što se tiče Srba koji ovde žive, to i nisu Srbi nego dotepenci (došljaci, prim. A.) s istoka, koje su kao slugane doveli Turci. Oni su ujedinjeni samo pravoslavnom crkvom, a mi nismo uspjeli da ih asimiliramo. Međutim, neka znaju da je naša lozinka: ili se pokloni, ili se ukloni“. (Novi list, Zagreb. 9. VI 1941. i Katolički tjednik br. 26. Sarajevo, 29. VI 1941.). Budak je ovim govorom već najavio genocid nad Srbima, koji je kasnije programski razradio. U Karlovcima se svojim govorima protiv Srba isticao ustaški logornik Ivo Bojanovski. Karlovce su tada počeli da posećuju pojedini funkcioneri iz Zagreba i da drže sastanke sa lokalnim ustaškim vlastima. Svakako da je ranije navedeni predlog Vjekoslava Golubovića o pretvaranju Karlovca u hrvatski nacionalni centar bio na dnevnom redu tih sastanaka. U Karlovcima su počeli da kruže glasovi da će Srbi biti terani u logore, kao što su za vreme Prvog svetskog rata internirani u Arad i druge logore u Mađarskoj. Međutim, većina karlovačkih Srba nije u to verovala imajući u vidu da se ničim nisu zamerali svojim sugrađanima Hrvatima.
U Karlovce je sa posebnim zadatkom došao 19. VI 1941. šef ustaške policije župe Vukovar Juraj – Juco Rukavina. Te večeri i u toku te noći pohapšeno je 18 karlovačkih građana što je obavio ustaški vodnik Jaša Krenajz sa narednicima ustaške policije Tomislavom Horvatom i Andrijom Polužanskim i drugim karlovačkim ustašama. Svi uhapšeni su sprovedeni u zgradu crkveno-narodnih fondova, gde su saslušavani od Juraja Rukavine, Eugena Đurića kotarskog predstojnika sreza Sremski Karlovci, Vjekoslava Golubovića gradskog načelnika i istovremeno opunomoćenika glavnog ustaškog poverenika za Slavoniju i Srem, Bojanovski Ivana ustaškog logornika i njihovih saradnika. Hapšenje ove grupe Karlovčana izvršeno je po nalogu Vjekoslava Golubović (Istorijski arhiv PK SKS Novi Sad, dokument. Br. 3032-68 i izjava ustaškog logornika Bojanovski Ivana na njegovom suđenju 1946. god.). Tada su uhapšeni sledeći karlovački građani:
Avramović Stevan, paroh Gornje crkve
Božić Karapandža Milan, vinogradar
Gostojić Milan, krojač
Grbić Stevan, šumar
Jovanović Pečula Ilija, penzioner
Krasojević Borivoj, činovnik
Matejić Borislav, ekonom
Matić Aleksandar – Šaca, trgovac
Manojlović Aleksandar, trgovac
Pauković dr. Bogdan, advokat
Pišćević Milenko, profesor
Popović Tadić dr. Jovan, lekar
Prosenc Radovan, profesor
Saboljević Lazar, paroh Donje crkve
Simeonović Čokić dr. Stevan, advokat
Teodorović Stevan, činovnik
Ćirić Stevan, predsednik Narodne skupštine
Štraser mr. Pavle – Paja, apotekar
U toku noći pušten je kući dr. Bogdan Pauković po koga su došla dva nemačka oficira, koji su stanovali u rekviriranom stanu u njegovoj kući, a koje je on zamolio prilikom hapšenja da se zainteresuju za njega ako se ne vrati kući pre ponoći. Dr. Pauković je bio aktivan član Demokratske stranke. Kasnije su pušteni kući: Stevan Teodorović, Stevan Grbić, Ilija Jovanović – Pečula, prota Stevan Avramović, prota Lazar Saboljević i Milan Gostojić. Međutim Milan Gostojić je već posle nedelju dana na svirep način ubijen od karlovačkih ustaša, oba sveštenika Avramović i Saboljević su ubrzo bili proterani iz Karlovaca, a Ilija Jovanović – Pečula je posle mesec i po dana uhapšen i oteran u logor Jasenovac, gde je ubijen. Ostalih 11 Karlovčana, koju su zadržani, odvedeni su u Petrovaradin, gde su zatvoreni u tvrđavi, a odatle su sutradan prebačeni u Vukovar i zatvoreni u zgradi Županije. Iz Vukovara su prebačeni u Osijek, a zatim u Koprivnicu i tamo zatvoreni u logor Danica.
U ovoj grupi karlovačkih građana, koja je prva uhapšena od ustaša i oterana u logor, nalazili su se Srbi prvaci pojedinih političkih stranaka i drugi uticajni građani, pre svega intelektualci. Moguće da su na izbor pojedinaca za proterivanje u logor uticali i neki lični motivi ustaških funkcionera koji su u tome odlučivali.
♦ Milan Božić Karapandža (47 god.) bio je oduševljeni pristalica i prvak Zemljoradničke stranke i njen kandidat na izborima 1938. godine. Tada je ranjen od jednog korteša Jugoslovenske radikalne zajednice (JRZ) i do kraja života je nosio revolverski metak kraj srca, koji se tu zaustavio. Za vreme Prvog svetskog rata bio je dobrovoljac u srpskoj vojsci, kao komita.
♦Dr. Stevan Simeonović Čokić (52 god.) pravnik i političar, istaknuti stručnjak za crkveno pravo. Pre Prvog svetskog rata bio je član Srpsko-hrvatske koalicije, član Hrvatskog sabora i delagat tog sabora u Mađarskom parlamentu u Pešti. Tada je bio urednik „Srpske misli“, organa Srpske i bavio se proučavanjem sprskih privilegija u Vojvodini, a rad o tome mu je štampan u knjizi Vojvodina II, izdanju istorijskog društva u Novom Sadu 1940. godine. Iscrpan nekrolog mu je napisao dr. Milan Kostić, a štampan je u Zborniku Matice srpske (Matica srpska, Zbornik za društvene nauke, br. 36, Novi Sad, 1963. str. 118-122).
♦ Stevan Ćirić (55 god.) poznati političar i veoma uticajan član stranke Jugoslovenske radikalne zajednice (JRZ). Ćirić je bio gradonačelnik Karlovaca, narodni poslanik, ministar prosvete i predsednik Narodne skupštine Kraljevine Jugoslavije.
♦ Borivoj Krasojević (45 god.) činovnik, sin dr. Đorđa Krasojevića, vođe Srpske radikalne stranke za Vojvodinu. On se nije bavio politikom, ali je najvjerovatnije bio žrtva stare mržnje pravaša i frankovaca protiv njegovog oca i njegove stranke.
♦ Dr. Jovan Popović – Tadić (45 god.) lekar. On je kao omladinac bio za vreme Prvog svetskog rata proganjan od austro-ugarskih vlasti. U Karlovcima je pored privatne prakse bio i lekar Socijalnog osiguranja. Angažovao se na društvenom radu kao predsednik patriotsko – kulturnog društva „Karađorđe“. Bio je pokretač i urednik karlovačkih novina Glas naroda, nastojeći da doprinese boljem uređenju svog rodnog grada i funkcionisanju njegovih službi. Bio je član Narodne nacionalne stranke.
♦ Borislav Matejić (60 god.) penzionisani činovnik i ekonom. Istakao se prilikom oslobađanja Karlovaca 1918. godine pomažući srpskoj vojsci, a jedno vreme je vršio dužnost komandanta grada. Bio je član Samostalne demokratske stranke.
♦ Radovan Prosenc (41 god.) Slovenac pravoslavne vere, profesor muzike u Karlovačkoj gimnaziji u kojoj je posebno unapredio horsko pevanje. On je stradao kao žrtva genocida samo zbog svoje pravoslavne vere. Javno je osuđivao ustaške postupke prema Srbima.
♦ Milenko Piščević (32 god.) profesor istorije Karlovačke gimnazije. Bio je dobar pedagog, vredan i veoma perspektivan naučni radnik. Radi svojih proučavanja naše srednjovekovne istorije odlazio je u Hilandar, a proučavao je tu građu i u inostranim bibliotekama. Bio je član Jugoslovenske radikalne zajednice.
♦ Aleksandar – Šaca Matić (45 god.) bio je trgovac i ekonom. Otvoren je i rečit, on se nije plašio da govori protiv nepravdi koje se čine Srbima u NDH. Njegova porodica vodi poreklo od prvog načelnika karlovačkog Magistrata, trgovca Jovana Matića iz polovine XVIII veka, čije su se generacije bavile trgovinom.
♦ Aleksandar Manojlović (41 god.) trgovac koji je u Karlovcima otvorio prvu prodavnicu tehničke robe. Završio je Karlovačku gimnaziju i bio dopisnik Politike iz Karlovaca. Bavio se kao amater istorijom i štampana mu je knjiga o fruškogorskim manastirima.
♦ Mr. Pavle – Paja Štraser (52 god.) apotekar, potiče iz nemačke porodice koja se doselila iz Trenščina (Sudetski deo Češke) i u Karlovcima otvorila apoteku 1804. godine. Porodica Štraser je kroz pet generacija vodila apoteku i stekla u Karlovcima zavidan ugled. Ženeći se Srpkinjama Štraseri su se veoma zbližili sa Srbima, tako da je jedan deo njihove porodice zadržao katoličku veru, a drugi su se po majci opredelili za pravoslavnu veru. Paja, čija je supruga Anđa bila kći pravoslavnog prote, ostao je u katoličkoj veri, ali se pretežno družio sa Srbima, pa se kod njega često okupljalo srpsko društvo. Zbog toga, a možda i zbog zavisti nekih uticajnih ustaša, bio je u nemilosti kod ustaških vlasti.
Uhapšeni su svi sem dvojice bili Srbi poznati po dobrim odnosima sa Hrvatima. Međutim, to njima nije bila olakšavajuća okolnost, jer su ustaše smatrale nepoželjnim dobre odnose i prijateljstvo između Hrvata i Srba te su se trudile da sejanjem mržnje između njih iskopaju što dublji jaz. Odvođenje u logor prve grupe viđenih Srba, i njihovih prijatelja, ohrabrilo je karlovačke ustaše da otvoreno otpočnu sa provođenjem terora i genocida nad Srbima. Za izvršenje zločina odabran je Vidovdan 28. VI 1941., a za žrtvu Milan Gostojić (53 god.) krojač koji je uhapšen sa navedenom grupom Karlovčana i pušten posle saslušanja. Gostojić je bio oduševljeni pristalica učenja Vase Pelagića, pa je učestvovao i na osnivačkoj skupštini društva Pelagićevaca na Stražilovu 1919. godine. Grupu ustaša koja ga je te noći uhapsila sačinjavali su Jaša Krenajz, Stipa Popović – Vla, Krešimir Grašić, Zvonko Šofer i Jaša Banić, koji su izjavili da ga vode na saslušanje. Oni su ga prvo pretukli tako da je bio sav krvav i pri tome su mu slomili desnu ruku, a zatim ga tako izmrcvarenog odveli na Dunav na mesto nekadašnjeg pristaništa i tamo pod komandom Jaše Krenajza pucali u njega iz pušaka. Posle izvršenog zločina bacili su ga u Dunav. (Muzej Srema Inv. br. 2614/62 i Istor. arhiv PK SKS br. 3032-16 i -39.). Njegov leš je Dunav izbacio 12.VII 1941. na mestu zločina. Posle ovog ubistva, koje je veoma uznemiravalo Srbe u Karlovcima, karlovačke ustaše više nisu prezale u vršenju genocida i terora.
Logor Danica u koji su doterani Karlovčani 22.VI 1941., nalazio se u selu Drnje, udaljenom 3 km od Koprivnice u zgradi napuštene fabrike plavog kamena Zorka. Logor je otvoren još krajem aprila 1941. kao sabirni centar za Srbe i Jevreje. Prvi logoraši su bili iz Zagreba i okoline, a kasnije su u Koprivnicu stizali teretni vagoni prepuni pohapšenih ljudi iz svih krajeva NDH. U logoru je vladala glad, jer logoraši po nekoliko dana nisu dobijali hranu, a batinanje je bilo svakodnevno. Streljanja logoraša su vršena pojedinačno i to noću, tako da su pojedini ljudi samo nestajali (Milan Bulajić: Ustaško zločin genocida i suđenje Andriji Artukoviću 1986. god., R. O. Rad, Beograd 1988. – str. 240). Ubrzo posle dolaska Karlovčana u logor izvršena je smena uprave logora i stanje je postalo nešto podnošljivije, kako je u svojim beleškama naveo Stevan Ćirić. U logoru se nalazilo oko 1000 zatvorenika, a nekada i više. Iz logora Danica su transporti logoraša u početku otpremani vozom za Gospić i odatle na Jadovno, a kasnije od avgusta 1941. za logor Jasenovac.
Porodice Karlovčana oteranih u logor Danica brzo su saznale da su oni tamo i uputile su im poštom pakete sa hranom. U jednoj dopisnici, koja je porodici dr. Jovana Popovića stigla od njega iz Koprivnice, on između ostalog javlja da logorske vlasti ne dozvoljavaju posete logorašima, sem sa posebnim odobrenjem dozvoljavaju posete logorašima, sem sa posebnim odobrenjem ministarstva iz Zagreba. Karlovčani su ostali svi zajedno u logoru Danica do kraja juna 1941. Tada su devetorica njih: Krasojević Borivoj, Matejić Borislav, Matić Aleksandar, Manojlović Aleksandar, Piščević Milenko, Popović Tadić dr. Jovan, Prosenc Radovan, Simeonović Čokić dr. Stevan i Ćirić Stevan, sa stotinama drugih logoraša utovareni u teretne vagone na koprivničkoj stanici. Tu se izgubio trag Milanu Božiću Karapandži. U logoru Danica je od Karlovčana ostao samo mr. Pavle Štraser. Svi ostali su sabijeni u teretnim vagonima, bez vode i hrane, posle 30 sati putovanja stigli u Gospić. Prilikom sprovođenja od gospićke stanice do zatvora, koji se nalazio u zgradi suda i kaznionice, ustaše su ih obasipale potvrdama i tukli kundacima. Najviše su se okomili na Stevana Ćirića za koga su od sprovodnika transporta saznali da je on bivši ministar. U kaznionici su ih ugurali u jednu pretrpanu ćeliju, a odatle su kasnije izveli Stevana Ćirića sa saslušanje kod logornika. To je, u stvari bilo batinanje od kojeg se on onesvestio, pa su ga u takvom stanju vratili u ćeliju. Sutradan su Ćirića i još neke isprebijane, koji nisu mogli da hodaju, natovarili na kamion koji se uputio na Velebit do koncentracionog logora Jadovno. Ostali Karlovčani su u dvorištu kaznionice vezani žicom po dvoje za ruke, a svi zajedno povezani u povorku jednim dugačkim lancem i tako poterani pešice preko naselja Oštre i Trnovca za logor Jadovno, udaljeno 26 kilometara od Gospića. Ćirić, koji je ranije stigao u logor kamionom, opisuje da je posle ponoći prispela kolona od nekoliko stotina ljudi u kojoj su bili i Karlovčani. Svi su bili povezani za dugački lanac žicom koja im je skoro isekla ruke, strahovito žedni i umorni posle dugog pešačenja i isprebijani od usputnog batinanja. Logor je bio usred šume u jednoj plitkoj ovalnoj vrtači zvanoj Ćaćina dolac ili draga čiji je promer iznosio svega oko 50 sa 30 metara. U tom logoru su zatvorenici ležali na zemlji pod vedrim nebom ispod primitivnih zaklona od granja – senica, koje su sami načinili. Oko celog logora, na uzdignutom bedemu vrtače, podzidanom kamenom, nalazila se ograda od visokih drvenih stubova sa nekoliko redova bodljikave žice, a iza nje šira stražarska staza popločana kamenom. Na plićem delu vrtače bio je je ulaz za logor sa kapijom, a pored njega drvene barake za stražare i ustašku upravu logora. U sredini logora je tokom cele noći gorela vatra da bi osvetljavala logor i omogućavala stražarima da paze na logoraše. Sutradan po dolasku u logor Karlovčani su sebi načinili senicu od granja, kao što su to uradile i druge grupe logoraša. Senica ih je danju štitila od od jakog sunca, ali nije noću od hladnoće, koja je bila velika na nadmorskoj visini od oko 1200 metara, na kojoj se nalazio na Velebitu logor Jadovno. Kao hranu logoraši su dobijali jednom dnevno toplu vodu sa nešto brašna u njoj. Ona im je sipana u male drvene valove, slične onima za hranjenje živine, uz to nisu dobijali nikakav pribor za jelo. To je bio način ne samo izgladnjivanja, nego i ponižavanja logoraša. Mlađi i jači ljudi među logorašima su odvođeni iz logora da pod stražom seku drva u šumi, a stariji su terani da sakupljaju kamenje i golim rukama izravnjavaju teren po logoru. Ubrzo su se dvojica Karlovčana razbolela: profesor Milenko Piščević, koji je bio hrom i strašno namučen pešačenjem od Gospića do Jadovna i Aleksandar Manojlović, koji je bio lečen od plućne tuberkuloze, koja se, verovatno, u tim uslovima aktivirala. Ustaški stražari su imali običaj da one logoraše koji bi upadljivo onemoćali izvode iz logora „u bolnicu“. Odvedeni logoraši se više nikad nisu vraćali u logor jer su ih ustaše bacale u obližnje jame. Tako su iz logora odvučeni od strane ustaša, po usmenom iskazu Stevana Ćirića, teško bolesni i nemoćni Piščević i Manojlović i više nikakvog traga o njima nema.
O zbivanjima u logoru Jadovno postoje svedočenja jednog logoraša koji je pobegao prilikom seče drva i jednog koji je, iako ranjen, uspeo da pobegne prilikom jednog od masovnih likvidiranja logoraša, koje je opisao u svojoj izjavi. Njihovi opisi logora se slažu sa onim koji je dao Ćirić. Likvidiranja Srba na Jadovnom počela su odmah posle proglašenja NDH, kada je i formiran logor, što ukazuje da je Jadovno određeno od strane ustaških vođa iz tog kraja još pre njihovog dolaska na vlast, za gubilište Srba, Jevreja i svih drugih nepoželjnih. Na uspostavljanju logora Jadovno i u njegovom funkcionisanju angažovale su se ustaške vođe: Eugen Kvaternik, Mijo Babić, Juraj – Juco Rukavina, Jurica Frković, Stjepan Rubinić, Slavko Pudić i Rude Ric (Dane Pavlica: Pakao na Velebitu, Politika 10. V 1989.). Oni su odabrali Jadovno jer u tom teško pristupačnom delu Velebita, koji je pod šumom, ima mnogo kraških jama, provalija, pećina i ponora koji su u vezi sa slivom reke ponornice Jadove, pa se bacanjem pobijenih i živih ljudi u njih tragovi masovnih zločina teško mogu otkriti. Nedaleko od logora nalazile su se dve duboke jame: Šaranova jama i jama na Grginom bregu. Ustaše su grupe logoraša, povezanih međusobno žicama, odvodili iz logora Jadovno do jama i provalija i tamo ih nad njima ubijali. U toku leta su i po dva puta dnevno iz Gospića pristizali transporti od više stotina ljudi na Jadovno. Pošto je logor bio nedovoljan za prihvatanje tako velikog priliva zatvorenika, ustaše su bile stalno u žurbi oko likvidiranja logoraša da bi napravili mesta za nove. Njima je uobičajeni način ubijanja žrtava maljem ili hladnim oružjem iznad otvora jama bio spor za brza masovna likvidiranja velikih grupa pa su žrtve „kosili“ mitraljezima ne samo kraj navedenih jama, nego i pored drugih provalija u koje su ih potom bacali. Postoje činjenice koje ukazuju da su mnogi transporti koji su odvođeni put Jadovna ubijani bez prethodnih smeštanja u logor, a pre svega transporti žene i dece koji su noću kamionima odvođeni iz Gospića, a nikada nisu prispeli u logor.
Logoraš koji je uspeo da se spase prilikom likvidiranja njegove grupe, Serđo Poljak, Srbin iz Šubuljina (Tribanj) kod Karlobaga, uhapšen je od ustaša izjutra 22. VI 1941, sa grupom Srba meštana. Oni su svi povezani po dvoje žicom i oterani preko Velebita u Jadovno gde su u toku noći stigli u logor. U izjavi koju je dao on navodi da su u logoru Jadovno zatekli preko hiljadu ljudi zbijenih na skučenom prostoru sa mnoštvom kolibica od suvog granja. Svakog dana u logor je pristizalo iz Gospića mnoštvo uhapšenih ljudi pa je trebalo oslobađati prostor za prijem novih zatočenika. Ustaše su to postizale odvođenjem svakog jutra većih grupa logoraša „na rad“ sa koga se oni više nisu vraćali. Posle nedelju dana Serđo je izjutra sa svojim meštanima povezan žicom i uključen u veliku grupu koja je izvedena iz logora „na rad“. Sve je to vršeno u žurbi i on je uspeo da prilikom vezivanja žicom podmetne desnu ruku na kojoj je ranije nesrećnim slučajem izgubio šaku. Posle jednog sata hoda odveli su ih na vrh brežuljka i tu su veliku grupu izdelili na manje grupe po 50 ljudi. Serđo je sa prvom grupom izveden na jedan plato iza kojeg se nalazila kraška provalija. Kada su zaštektala četiri mitraljeza i ljudi počeli da padaju kao snoplje, on se brzo oslobodio žice, potrčao do ivice platoa i skočio u provaliju. Nije dugo padao, nego se zadržao na gomili zaglavljenih leševa sa kojih je, iako ranjen u lijevu ruku, uspeo da pređe na jedno izbočenje na steni i da se tu priljubi uz zid provalije. Ustaše su iznad njega ubijali iz šmajsera preostale i gurali ih nogama u provaliju sa platoa. To se ponavljalo sa ostalim grupama sve do mraka. Serđo je tada, kad su se svi razišli, uspeo da se izvuče iz provalije i spase. (Pavle M. Babac: Velebitsko Podgorje 1941.-1945., Beograd 1963/83, str. 22-27).
Bekstva iz logora Jadovno nije bilo, sem u tri poznata slučaja, iako su grupe logoraša korišćene van logora za seču drva i donošenje vode. Razlog tome bio je veliki broj stražara koji su na njih pazili, ali i to što su logorašima objavili da će im u slučaju bekstva pobiti celu porodicu. U ta tri slučaja bekstva svi begunci su bili Srbi Ličani iz obližnjih sela, mladići koji su korišćeni za seču drva, a bekstva su izvršena krajem juna 1941. Mane Čanak je pobegao tako da njegovo bekstvo nije ni primećeno, a za Brankom Cetinom i Savom Ziroja su ustaše pucale i organizovale bezuspešnu poteru te raspisali ucenu za njih. Ipak je ta ustaška potera stigla do njihovih kuća i porodica pre njih. Sva trojica su se priključili ustanicima, a njihove priče o strahotama logora Jadovno i masovnom ubijanju logoraša nad jamama i provalijama doprinele su da se ljudi više nisu bez otpora predavali ustašama. („Bekstvo među žive; svedočanstvo o logoru Jadovno“ razgovor sa Brankom Cetinom, Politika 5. IX 1967. i „Jedini živi svedok pakla Jadovna“ Ilustrovana Politika br. 1646, 22. V 1990.). U svojim izjavama Serđo Poljak i Branko Cetina opširno iznose svu strahotu režima kojem su zatočenici logora Jadovno bili podvrgnuti. Njima nije bila preostala nijedna druga mogućnost da se izbave iz logora sem bekstva. Međutim, u svom zapisu – nekrologu iz 1946. godine, koji je kasnije štampan, dr. Milan Kostić navodi da su iz logora Jadovno puštani logoraši Hrvati i Slovenci sa „crvenim ceduljama“ i dobijali rešenja o oslobođenju iz logora (Dr. Milan Kostić: Ustaški logor na Jadovnom – Dr. Stevan Simeonović Čokić, Matica srpska, Zbornik za društvene nauke br. 36, Novi Sad 1963, str. 121).
Stevan Ćirić, koji je prema raspoloživim podacima jedini Srbin koji je pušten iz logora Jadovno, u svojim beleškama o tome iznosi da je jednog dana iz senice u kojoj je bio sa Karlovčanima premešten u „hrvatsku senicu“ i da mu je saopšteno da će sutra biti upućen u Gospić. Iako u beleškama ne navodi datum svog izlaska iz logora Jadovno, on je usmeno dao podatak da je to bilo 17. VII 1941. Zapisao je da je prilikom njegovog napuštanja Jadovna u logoru ostalo oko 700-750 zatvorenika Srba, među kojima i 6 Karlovčana, zatim oko 30-40 Jevreja i isto toliko Hrvata i ostalih. Iz Gospića ga je jedan ustaški oficir sproveo autom u Zagreb, a iz Zagreba posle oporavka u bolnici Sv. Duha jedan nemački oficir, koji je specijalno poslat po njega, odveo ga u Beograd. Ćirić je zapisao da su za njegovo oslobađanje zaslužni „neki faktori koji stoje iznad NDH“, ne navodeći ih, ali da veruje da je tome doprinelo to što je on bio funkcioner Interparlamentarne unije. Katolički nadbiskup Alojzije Stepinac je na suđenju 1946. godine u svojoj odbrani naveo da je „lično intervenisao kod poglavnika kako bi se postiglo oslobađanje iz koncentracionog logora gospodina Stevana Ćirića, bivšeg jugoslovenskog ministra, brata „pravoslavnog“ biskupa“. (Vladimir Dedijer: „Vatikan i Jasenovac“, R. O. Rad, Beograd 1987, str. 737). Poznavaoci tih događaja smatrali su da su za Ćirićevo spasenje bili presudni njegovi dobri odnosi sa pojedinim diplomatskim predstavnicima u našoj zemlji koji su postali veoma uticajni i zauzeli se za njegovo oslobođenje iz logora. U toj akciji je učestvovao i Ćirićev sekretar, Karlovčanin koji je živeo u Beogradu, a tom prilikom je iz gospićke kaznionice spasen i sekretarov zet profesor Miroslav Jerkov, od koga su dobijeni podaci o sudbini ostalih Karlovčana iz logora Jadovno. Te podatke, ne imenujući profesora Jerkova, iznosi dr. Stevanu Simeonoviću Čokiću, pisanom 1946. godine (Matica srpska, Zbornik za društvene nauke br. 36, Novi Sad, 1963., str. 122). Profesor Jerkov je uhapšen od ustaša u Zagrebu krajem juna 1941. sa grupom ratnih zarobljenika kada su se vraćali iz zarobljeničkog logora iz Nemačke, odakle su pušteni kao državljani NDH. Sve Srbe iz te grupe ustaše su oterale u logor Jastrebarsko, a zatim u Gospić u kaznionicu, odakle im je predstojalo upućivanje u logor Jadovno. Tu u Gospiću je Jerkov bio zatvoren sa jedinim inženjerom Slovencem, koji je pušten iz logora Jadovno i čekao da bude vraćen u Zagreb. Taj Slovenac se dobro sećao dr. Stevana Simeonovića Čokića sa kojim je više puta razgovarao u logoru. On je Jerkovu ispričao da su svi Srbi, oko 600 njih, a sa njima i Karlovčani, odvedeni 25. VII 1941. izjutra iz logora Jadovno i da se više nisu vratili. Sutradan je doznao od jednog ustaškog stražara da su svi Srbi pobijeni negde na Velebitu, a kod drugog ustaše je prepoznao Čokićevu tabakeru. Tako su negde u okolini logora Jadovno, možda u Šaranovoj jami ili nekoj drugoj provaliji završili zajedno dr. Stevan Simeonović Čokić, dr. Jovan Popović – Tadić, Borivoj Krasojević, Aleksandar Matić, Borislav Matejić i Radovan Prosenc, a pre njih Aleksandar Manojlović i Milenko Piščević.
I dok su na Jadovnom u logor smrti svakodnevno iz Gospića dopremani transporti Srba povezanih žicom i lancima, ministar bogoštovlja i nastave, doglavnik NDH Mile Budak je izabrao baš Gospić da u njemu 22. VII 1941. javno izloži ustaški program genocida nad Srbima. U tom programu on je izneo tri načina za iskorenjivanje Srba: „Jedan dio Srba ćemo pobiti, drugi raseliti, a ostale ćemo prevesti u katoličku veru i tako pretopiti u Hrvate“ (Hrvatski narod br. 166, Zagreb, 30. VII 1941). Nad Karlovčanima je na Jadovnu izvršen genocid na prvi način po Budaku, tri dana nakon njegovog govora u Gospiću.
Istom svirepošću ustaše su na Jadovnu vršile i genocid nad Jevrejima. Tako su na Jadovnu pobijeni svi jevrejski omladinci iz Zagreba između 18 i 23 godine starosti koji su pokupljeni 30. V 1941. radi navodnog upućivanja na radnu akciju. (Bilten Udruženja Jevreja iz bivše Jugoslavije u Izraelu, Tev Aviv, god. 41. br. 1/1994, str. 25).
Porodice stradalih Karlovčana još nisu znale gde su oni odvedeni iz Koprivnice, niti da su pobijeni, pa su angažovali advokate, pisali molbe za njihovo oslobođenje iz logora i pokušavali da ih sami pronađu u logorima Jastrebarsko, Stara Gradiška i Jasenovac, što se moglo tragično završiti. Kad je apotekar mr. Pavle Štraser posle 6 nedelja boravka u koprivničkom logoru Danica pušten kući, fizički veoma oronuo i depresivan, od njega su čuli da su ostali Karlovčani, sem Milana Božića, otpremljeni vozom za Gospić. Takođe su čuli da u logoru Danica nisu primili nijedan paket sa hranom koje su im porodice slale. Za Milana Božića Karapandžu Štraser je kasnije pričao da je prkosno izazivao ustaše, smatrajući da je bolje da ga odmah ubiju, nego da to učine posle mučenja po logorima. To se prema Štraseru i desilo prilikom pojedinačnih likvidiranja koje su vršile ustaše. Štraser je još u logoru doneo odluku da sa svoja dva sina pređe iz katoličke u pravoslavnu veru, što je ostvario odmah posle završetka rata.
Krajem avgusta 1941. se saznalo da se Stevan Ćirić nalazi u Beogradu kod svojih rođaka. Njegove prve izjave da je za sobom ostavio u logoru Jadovno sve Karlovačke žive, ostavile su još malo nade njihovim porodicama. Pokušaj da se o njima nešto više sazna preko Međunarodnog komiteta Crvenog krsta bio je bezuspešan. Istina o strahotama ustaških logora se polako širila i nada da su Karlovčani preživeli logor Jadovno se postepeno gasila.
Logor Jadovno je prestao da funkcioniše u avgustu 1941. Postoji više pretpostavki o razlogu zatvaranja te fabrike smrti koja je veoma efikasno funkcionisala na sprovođenju ustaškog plana genocida nad Srbima i Jevrejima. Po jednoj verziji logor Jadovno je funkcionisao od 24. avgusta 1941., kada su Italijani ušli u Gospić i zabranili dalje odvođenje zatvorenika na Jadovno. Prema izjavi Draga Svjetličića, već određeni transport logoraša za Jadovno, u kome se on nalazio, dobio je drugo odredište i 24. VIII 1941., upućen je u logor Jasenovac, odakle je uspeo da pobegne. (Atanasije Jevtić: Od Kosova do Jadovna, GRO Prosveta, Beograd 1984., str. 38). Drugo objašnjenje za prestanak rada logora iznosi dr. Jakov Blažević u prepisci sa autorom u svome pismu od 12. XII 1989. izveštavajući „o namjeravanoj akciji oslobađanja sužanja Jadovnog“. Tu akciju je navodno on „lično pripremao kao tadašnji rukovodilac KPH i KPJ“ i piše: „Imali smo vezu sa ljudima oko logora i za likvidaciju straže logora dosta snaga. Međutim, neko je izdao (podvukao J. Blažević) pred samu akciju i ustaše pokosiše mitraljezima i puškama sve logoraše. Sjećam se dobro te noći, pucanja cijele noći na Jadovnom, jer prostorno nismo bili daleko. Bili su mi to i nama svima žalosni dani.“ Blažević nije naveo datum tog događaja, niti šta je bilo sa leševima oko hiljadu logoraša koji su tada pobijeni u samom logoru. Da li su ih pokopale ustaše, ili su ih tako pobijene ostavili da leže u logoru u žurbi da se što pre izvuku iz šume u kojoj je bilo mnogo naoružanih pobunjenih Srba? Da li su ih pokopali ti pobunjenici koje je tada KPH organizovala u partizanske jedinice? Ili su ih pokopali Italijani posle 24. VIII 1941. kada su preuzeli te oblasti od ustaša; Za ovo poslednje govore fotografije mase pobijenih ljudi koje su snimili pripadnici italijanske vojske navodno na Jadovnom, a koje su dospele 1941. do izbeglica u Beogradu. Međutim, takve fotografije su mogle da se načine 1941. i sledećih godina na mnogim mestima u NDH.
Pošto je o Jadovnu relativno malo pisano, a kompleks Jadovna ostao nedovoljno istražen, ovde će biti izneto stanje logora kakvo je zatečeno posle rata i rezultati istraživanja koja je, na osnovu zajedničke molbe porodica žrtava logora Jadovno izvršila komisija Vlade NR Hrvatske na mestu logora i njegove najbliže okoline. Logor na Jadovnu je 1947. godine još odgovarao opisu preživelih logoraša i oko njega je bila većim delom očuvana ograda od stubova sa bodljikavom žicom. U sredini logora su se nalazile dve oveće humke zarasle u korov i šiblje, a iz njih su ponegde virili ostaci odeće ili obuće. Po logoru i na stazi oko njega videlo se mnogo razasutih čaura od ispaljenih metaka i više drvenih valova. Nedaleko od logora, oko stabla jedne bukve bila je naslagana gomila raznih šešira i kapa, a malo dalje oko drugog drveta gomila raznovrsnih sudova i porcija. Prilaz Šaranovoj jami koja se nalazi u šumi, bilo je teško pronaći jer je zarastao u šiblje i paprat. Neki meštani iz sela Jadovna su tvrdili da su u logoru pod humkama i oko njega pokopani posmrtni ostaci poslednje grupe logoraša koji su se zatekli u logoru prilikom njegove likvidacije (Serbia i komentari, knjiga II za 1990/91., Zbornik Zadužbine Miloša Crnjanskog, Beograd, BIGZ 1991; Kosta Popović: Prve žrtve pogroma, str. 355-366). Posle tog bolnog saznanja o zapuštenosti mesta gde na Jadovnu leže posmrtni ostaci žrtava, porodice stradalih Karlovčana su više puta podnosile zajedničke molbe Srpskom kulturnom društvu „Prosvjeta“ u Zagrebu i Savezu boraca NOR Hrvatske da pokrenu i organizuju akciju za ekshumaciju žrtava na Jadovnu, njihovo dostojno sahranjivanje i podizanje zajedničkog spomenika. Pošto su te molbe ostale bez rezultata, porodica dr. Jovana Popovića je na desetogodišnjicu njihovog stradanja 25. VII 1951. sama organizovala pomen i postavila krst sa odgovarajućim obeležjem na mestu logora Jadovno. Tu je opelo svim stradalima održao prota Dušan Arambašić, tada jedini pravoslavni sveštenik u donjoj Lici i arhijerejski namesnik kome su ustaše 1941. godine ubili tri ćerke, suprugu učiteljicu i njenu majku. Na metalnoj ploči pričvršćenoj za drveni krst, pored podataka o dr. Jovanu Popoviću, ugravirano je da su tu stradale hiljade nevinih žrtava i želja da se „nikada ne ugasi uspomena na sve njih“.
Uporno nastojeći da se izdejstvuje ekshumacija, sahrana na groblju u Gospiću i podizanje zajedničkog spomenika žrtvama logora Jadovno, supruga dr. Jovana Popovića je preko oglasa u Politici 9. IX 1951. pozvala porodice žrtava stradalih na Jadovnu da joj se priduže u toj akciji. Zajednička molba je upućena vladi NR Hrvatske 25. X 1951. sa navedenim željama i opisom zapuštenog stanja u kome se nalazi bivši logor na kome su humke, kao i težak pristup neograđenoj Šaranovoj jami. Od predsedništva vlade NRH stigao je dopis preko NO opštine Sremski Karlovci na ime Olge udove dr. Jovana Popovića, od 24. VI 1952. pod br. 6638 – 1952 potpisan od glavnog tajnika vlade Hrvatske D. Diminića, sa obaveštenjem da je posebno formirana komisija 8. III 1952. ispitala stanje grobova žrtava fašističkog terora pogubljenih na Jadovnu, mogućnost ekshumacije žrtava i njihove sahrane u zajedničku grobnicu. Komisija je utvrdila da se na pola metra ispod površine zemlje nalaze leševi koji su naslagani jedan na drugom i da ima više jama u kojima su žrtve u gomilama zakopavane. Leševi u gornjim slojevima su u stanju raspadanja, od sredine jama pa naniže tek u početnom stanju raspadanja, a dublje kao konzervisani, zbog toga što je na vrhu šume Jadovno i leti hladno, zimi veliki sneg, a sama zemlja više ilovača... Komisija smatra da je „uopće nemoguće i zamisliti bilo ma kakav prenos leševa“ iz higijenskih razloga i zbog tehničkih uslova, koji bi zahtevali „pravljenje jedne ogromne zajedničke grobnice i prenos leševa u plehnatim sanducima“. Na kraju dopisa tajništva Vlade NR Hrvatske navodi se: „Obzirom na gornje Predsjedništvo Vlade NR Hrvatske odlučilo je da se za sada ne vrši ekshumacija leševa, već da se postojeća groblja urede, ograde i da se postavi spomen ploča na grobu, koji je najbliži mestu na kojem se nalazio logor. Osim toga, zaključeno je, da se jama u koju su žrtve bacane ogradi i da se nad njom postavi spomen ploča. Izvršenje gornjega povjereno je Glavnom Odboru Saveza boraca Narodno oslobodilačkog rata Hrvatske, koji će uskoro početi s radovima. Radovi moraju biti gotovi do konca ljeta. Drugarica Popović bit će pravovremeno obaviještena o dovršenju“. Međutim, u toku sledećih godina obećani radovi nisu vršeni, niti je stizalo o tome neko obaveštenje. Jedini događaj koji se desio u vezi sa Jadovnom jeste to da je 1958. godine neko uklonio krst sa metalnom pločom sa mesta bivšeg logora. Bližila se već 1961. godina i dvadeset godina od njihovog stradanja. Posle uklanjanja krsta sa Jadovna bilo je jasno da se postavljanje nekog trajnijeg obeležja na Jadovnu može ostvariti jedino u saradnji sa Savezom boraca NOR, pod čijim pokroviteljstvom je planirano obeležavanje dvadesete godišnjice stradanja u logoru Jadovno i podizanje spomenika žrtvama fašizma u Gospiću. Tada su članovi porodica Karlovčana stradalih na Jadovnu, uz saglasnost i u ime Saveza boraca NOR iz Sremskih Karlovaca, sami iz svojih sredstava dali da se izlije bronzana spomen – ploča sa imenima stradalih Karlovčana, koja je preneta u Gospić i postavljena na Jadovnu. Na spomen ploči su se nalazila imena devetorice Karlovčana stradalih na Jadovnu, uključujući i Milana Božića, stradalog na putu za Jadovno.
Obeležavanje stradanja žrtava na Jadovnu spojeno je sa dvadesetom godišnjicom ustanka i revolucije u organizaciji Saveza boraca NOR i održana je 27. VII 1961. u Gospiću. Pri tome je dominirala proslava ustanka i revolucije. To je uticalo i na obeležavanje spomenika stradalim žrtvama terora i genocida. Na Jasikovcu kraj gospićkog groblja otkriven je spomenik sa skulpturom Ličanke, majke koja oplakuje žrtve, posvećen žrtvama fašističkog terora iz Like i drugih krajeva pobijenih od ustaša na Jadovnu. Na ploči ispod spomenika je navedeno da je „njihovo stradanje doprinelo pobedi revolucije, bratstvu i jedinstvu pod rukovodstvom Komunističke partije“. U govorima političara je isticano da je krvlju žrtava Jadovna i drugih stratišta „cementirano bratstvo i jedinstvo naših naroda“. Iz logora na Jadovnom uklonjene su humke, a pored logora je drvenom ogradom ograđeno jedno od mesta na kome su pokopane žrtve. Na skromnom spomeniku kraj logora, uz podatak da je tu bio zloglasni koncentracioni logor Jadovno, napis se završavao sa: „Neka je slava palim borcima“. Tako su žrtve genocida na Jadovnom proglašene za pale borce. Jednim stubićem obeležen je prilaz Šaranovoj jami koja je ograđena zidom na kome je postavljena spomen ploča Karlovčanima, a na samoj steni spomen ploča žrtvama iz Grubišnog polja i spomen jednom stradalniku iz Otočca.
Prilikom obilaska Jadovna 1967. na njemu je zatečeno sve zapušteno: divlje raslinje je prekrilo mesta na kojima su oko logora pokopane žrtve, a drvena ograda je istrulila i pala. Put koji je 1961. bio posut tucanikom isprale su kiše te je bio neupotrebljiv za automobilski saobraćaj. Očigledno da se niko nije brinuo za održavanje tog kompleksa. Usledile su molbe za intervenciju SKD „Prosvjeti“ u Zagrebu i Udruženju boraca NOR u Gospiću. Predsednica Saveza udruženja boraca NOR u Gospiću Desanka Počuča odgovorila je u pismu (br. 223/70) 27. IV 1970. da je takva žalosna situacija njima poznata, ali da je Jadovno i ceo teren oko njega pod zaštitom države upisan kod Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika u Zagrebu (pod red. brojem 328, kao kategorija 2) i da su oni već urgirali kod zavoda za sređivanje kompleksa Jadovno. Ona je savetovala da se porodice žrtava iz Karlovaca obrate takođe sa molbom toj ustanovi, što je i učinjeno. Sem toga, ona je u svom pismu navela da je Savez boraca angažovao speleologe iz Zagreba koji su se spustili u Šaranovu jamu i jamu na Grginom bregu i tom prilikom su konstatovali da je tu od ustaša ubijeno oko 35000 ljudi. Međutim, na osnovu podataka o svakodnevnom pristizanju više stotina uhapšenika u Gospić, o teranju velikih povorki zatvorenika iz Gospića put Jadovna i izjava retkih preživelih logoraša o masovnim likvidacijama, jasno je da je samo deo žrtava bačen u Šaranovu jamu i jamu na Grginom bregu. Za brze masovne likvidacije i uklanjanje žrtava, uzani ulazni otvori jama nisu bili dovoljni ustašama, pa su likvidacije vršili i kraj drugih provalija i jaruga u široj oblasti Jadovna i okolini. Pitanje je da li će ikada biti preduzeta detaljna istraživanja radi otkrivanja tih masovnih grobnica rasutih po Velebitu.
Zapušteno stanje na Jadovnu zatečeno je i 25. VII 1971. na tridesetu godišnjicu stradanja žrtava genocida i terora. Regionalni zavod za zaštitu spomenika iz Zagreba nije odgovarao na molbe i predstavke, iako je u tu akciju bio uključen i Savez jevrejskih opština Jugoslavije u Beogradu. Na Jadovnu je 1983. godine kraj Šaranove jame postavljena još jedna spomen ploča posvećena „Arhijerejima, sveštenicima i vjernicima Srpske pravoslavne crkve postradalim na Velebirtu u jamama Jadovna 1941. godine“, sa imenima mitropolita Petra Zimonjića, episkopa Save Trlajića i četrdeset devet sveštenika. Tada je održano i opelo kraj Šaranove jame. Najzad je Opštinski odbor Udruženja boraca NOR iz Gospića svojim pismom (br. 47) od 30. IV 1989. izvestio da su otpočeli radovi na uređenju Jadovna. Verovatno da je na preduzimanje tih radova uticalo približavanje pedesete godišnjice tragičnih događaja koji su se na Jadovnu desili 1941. godine. Dalji podaci o Jadovnu nisu stizali, ni odgovori na pisma zainteresovanih porodica karlovačkih žrtava. Umesto obeležavanja pedesete godišnjice stradanja žrtava na Jadovnu, stradala je 1991. godine postojeća državna zajednica. Prve informacije o Jadovnu pod novom državom, republikom Hrvatskom, stigle su 1994. godine preko Biltena Saveza jevrejskih opština Jugoslavije. U ovom jevrejskom pregledu informaciju je objavio Koordinacioni odbor jevrejskih opština Hrvatske, koji izvještava da je uputio predsedniku Republike Hrvatske, predsednicima oba sabora i predsedniku Vlade Hrvatske pisma sledećeg sadržaja: “Upozorili smo da su demolirana spomen obeležja na mestu nekadašnjeg koncentracionog logora Jadovno i drugim poprištima ustaških masovnih zločina nad pripadnicima naše i drugih nacionalnosti. Protestvovali smo i zbog učestalih iskrivljavanja istorijskih činjenica putem rehabilitacije zločinačke NDH i odavanjem raznovrsnih počasti nekim njenim protagonistima koji su utvrđeni ratni zločinci“. Na to pismo nije bilo odgovora, pa Koordinacioni odbor upozorava „da se u Hrvatskom javnom životu množe pojave koje izazivaju našu zabrinutost i negodovanje: u listovima se raspiruju nacionalna netrpeljivost i mržnja i direktno se vređaju jevrejski narod i drugi narodi“ ... (Bilten Saveza jevrejskih opština Jugoslavije – Jevrejski pregled, godina II, broj 9, septembar 1994, str. 10). Tako je istorija počela da se ponavlja.
Dr Kosta Popović
SIR – Katalogizacija u publikaciji
Biblioteka Matice srpske, Novi Sad
940.53/.54:341.485 (497.113 Sremski Karlovci) „1941/1944“
940.540.56 (497.113 Sremski Karlovci=861) „1941/1944“
SPOMENICA građanima Sremskih Karlovaca žrtvama nemačke agresije i ustaškog terora i genocida od 1941- do 1944. godine / urednik Kosta Popović. – Sremski Karlovci : Izdavački fond Sv. Maksima Eparhije sremske, 1997 (Sremski Karlovci : Srpska manastirska štamparija). – 250 str.; 24 sm.