Dr Drago Njegovan: SRPSKI USTANAK U DRVARU I SRBU 27. JULA 1941. GODINE PROTIV TERORA (I GENOCIDA) NEZAVISNE DRŽAVE HRVATSKE

Ћирилица

Uvod

Dvadesetsedmojulski ustanak u Drvaru 1941. godine, povodom čije smo se sedamdeste godišnjice okupili na ovom naučnom skupu, možemo posmatrati u tri geo-politička konteksta: 1) evropskom, 2) jugoslovenskom i 3) kontekstu proglašenja Nezavisne Države Hrvatske i njenog genocidnog postupanja prema Srbima.^[1] Nebi trebalo da ima spora o tome da su ovi konteksti povezani.

U sklopu evropskog konteksta, ustanak u Drvaru se može posmatrati kao jedan u nizu regionalnih pokreta otpora protiv sila Osovine, specijalno motivisan novom situacijom na evropskom ratištu, proisteklom iz napada nacističke Nemačke na Sovjetski Savez, koji se shvata pre svega kao nemačko-ruski rat.

U sklopu jugoslovenskog konteksta, ustanak u Drvaru se posmatra kao jedan u nizu ustanaka na teritorijama budućih federalnih jedinica Jugoslavije, kome prethodi poziv KPJ na ustanak protiv okupatora i domaćih izdajnika (4. jula). Kao što znamo, usledio je ustanak u Srbiji 7. jula, Crnoj Gori 13. jula, Sloveniji 22. jula, Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj 27. jula i Makedoniji 11. oktobra. S druge strane, ustanak u Drvaru od 27. jula može se posmatrati i u kontekstu pokreta otpora koji počinje 13. maja 1941. godine okupljanjem pripadnika Jugoslovenske vojske u otadžbini (JVuO), predvođenih pukovnikom Dragoljubom Mihailovićem, koji nisu priznali kapitulaciju od 17. aprila.

U sklopu konteksta NDH i njene genocidne anti-srpske politike, ustanak u Drvaru možemo posmatrati kao srpski ustanak protiv Nezavisne Države Hrvatske, tj. kao ustanak protiv terora (i genocida) koji ona primenjuje protiv Srba u okviru granica NDH.

U ovom kontekstu nije moguće odvajati ustanak u Drvaru i ustanak u Srbu, jer to nisu dva ustanka, već jedan ustanak: srpski ustanak protiv NDH sa centrom u Drvaru, odnosno Srpski krajiško-lički ustanak protiv terora hrvatskih ustaša i genocidne politike Nezavisne Države Hrvatske.

Proglašenje i ustrojstvo Nezavisne Države Hrvatske

Nezavisna država Hrvatska (NDH) proglašena je u Zagrebu još dok je trajo Aprilski rat sila Osovine protiv Kraljevine Jugoslavije 6 - 17. aprila 1941. Proglašenje je 10. aprila 1941. godine izvršio „vojskovođa“ Slavko Kvaternik, penzionisani austro-ugarski pukovnik, u ime Ante Pavelića, poglavnika ustaške organizacije, koji se još nalazio u fašističkoj Italiji. Proglašenje NDH objavljeno je na naslovnoj stranici zagrebačkog listaHrvatski narod i saopštenjem na zagrebačkoj radio-stanici. Istovremeno je objavljena izjava Vlatka Mačeka, vođe uticajne Hrvatske seljačke stranke (HSS) i potpredsednika jugoslovenske kraljevske vlade, kojom se hrvatski narod poziva da se pokorava novouspostavljenoj vlasti i stavlja čitava infrastruktura vlasti Banovine Hrvatske na raspolaganje ustaškim vlastima.^[2] Po povratku u Zagreb 16. aprila 1941. godine Ante Pavelić je imenovao „Prvu hrvatsku državnu vladu“.

U sastav NDH, voljom Trećeg Rajha, pored Hrvatske, Slavonije i najvećeg dela Dalmacije (značajan deo srednje Dalmacije s jadranskim ostrvima pripao je Italiji,^[3] kao i ostatak Slovenije), spadale su još Bosna, Hercegovina i Srem.

Nezavisna Država Hrvatska u administrativnom pogledu, nakon formiranja vlasti, bila je organizovana u 22 „velike župe“, sa nižim jedinicama: „kotarevima i obćinama“. Glavni grad Zagreb imao je poseban status, u rangu velike župe. Velike župe NDH su sledeće: 1. Baranja, sedište Osijek,^[4] 2. Bilogora, sedište Bjelovar, 3. Bribir-Sidraga, sedište Knin, 4. Cetina, sedište Omiš, 5. Dubrava, sedište Dubrovnik, 6. Gora, sedište Petrinja, 7. Hum, sedište Mostar, 8. Krbava-Psat, sedište Bihać, 9. Lašva-Glaž, sedište Travnik, 10. Lika-Gacka, sedište Gospić, 11. Livac-Zapolje, sedište Nova Gradiška, 12. Modruš, sedište Ogulin, 13. Pliva-Rama, sedište Jajce, 14. Pokupje, sedište Karlovac, 15. Posavje, sedište Brod n/S, 16. Prigorje, sedište Zagreb, 17. Sana-Luka, sedište Banja-Luka, 18. Usora-Soli, sedište Tuzla, 19. Vinodol-Podgorje, sedište Senj, 20. Vrhbosna, sedište Sarajevo, 21. Vuka, sedište Vukovar, 22. Zagorje, sedište Varaždin i 23. Glavni grad Zagreb.^[5]

Na čelu velikih župa bili su veliki župani, a upravu nižih teritorijalnih jedinica vodila su kotarska odnosno opštinska „poglavarstva“ na čelu sa „predstojnicima“. Na čelu poglavarstva stajali su istaknuti ustaški prvaci ili pojedinci iz desnog krila HSS, koji su već imali ili su prihvatili hrvatsku ustašku ideologiju i bili spremni da je sprovode u praksi.

Po dolasku na vlast hrvatska ustaška organizacija teži da postane masovni pokret, u odnosu na prethodnih desetak godina kada je predstavljala malobrojnu terorističku organizaciju još pre rata „zakletih ustaša“, koja je delom bila u izbeglištvu (u Mađarskoj, a najviše u Italiji), a delom u zemlji.

U zagrebačkom listu Ustaša to je izraženo na sledeći način: „U ustaškoj hrvatskoj državi, koju su stvorili poglavnik i njegove ustaše, mora se ustaški misliti, ustaški govoriti i što je najglavnije – ustaški raditi. Jednom riječi, čitav život u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj mora biti ustaški.“^[6] Na jedinstvo, čak identitet hrvatstva i ustaštva često je ukazivao poglavnik NDH Ante Pavelić: „Novo pokoljenje Hrvata mora biti ne samo hrvatsko,... nego mora biti u potpunom smislu ustaško. Jer Hrvata je i prije bilo, ali nije bilo ustaša, a dok nije bilo ustaša, nije bilo ni hrvatske države. Kad ubuduće ne bi bilo ustaša, ne bi bilo ni hrvatske države“.^[7] Prema tome, hrvatsko ustaštvo je suština Nezavisne Države Hrvatske.

Celokupna delatnost hrvatskog ustaškog pokreta u NDH podeljena je na tri „grane“: političko-organizaciona grana imala je osnovni cilj „organiziranja u organizacije Ustaškog pokreta, te duševni odgoj članstva i pučanstva uobće“, i organizovanje omladine u Ustaškoj mladeži;

Ustaška vojnica – vojna formacija ustaške organizacije po uzoru na fašističko-nacistike vojne formacije (kao što su „crne košulje“ i SS), izvan redovnih državnih vojnih formacija (npr. Wermacht) koje su NDH predstavljali domobrani, a pod neposrednom potčinjenošću poglavniku Paveliću. Jedinice Ustaške vojnice bile su roj, vod, satnija i bojna, a mogle su biti formirane i veće jedinice kao što je sdrug. Glavni stožer Ustaške vojnice delio se na šest službi: bojna na službi pri Poglavniku, redovne djelatne bojne, pripremne ustaške bojne, pričuvne ustaške bojne, ustaški podmladak i vojno-radna služba.

Treća grupa bila je Ustaška nadzorna služba (UNS), koja vrši nadzor nad celokupnim radom upravnih i ustaških ustanova i trebala je „spečavati svaku djelatnost koja bi ugrožavala slobodu i nezavisnost Nezavisne Države Hrvatske, mir, spokojnost i sigurnost hrvatskog naroda i tekovine oslobodilačke borbe Hrvatskog ustaškog pokreta“.^[8]

 

 

Ustaška nadzorna služba (UNS) se sastojala iz četiri ureda:

1/ Ustaško redarstvo – ured je vodio političke predmete, a imao je tri odseka: komunistički, židovski i srpski; 2/ Ustaška obaveštajna služba – ured je vršio hapšenja i provodio istrage; 3/ Ustaška obrana – ovaj ured predstavljao je posebnu vojno-policijsku formaciju u čijoj nadležnosti su bili i koncentracioni logori, a formirao je i posebne jedinice kao npr. Prvi ustaški obrambeni sdrug (Jasenovački obrambeni sdrug) i 4/ Osobni odjel. Kasnije je formiran i peti „ured“: Ustaška sigurnosna služba – koja takođe vrši hapšenja i isleđivanja i organizuje Pavelićevu „tjelesnu stražu“.

Organizacija ustaškog pokreta u NDH ustrojena je „Odredbom o sastavu i djelovanju ustaškog pokreta“ iz juna 1941. i „Propisnika o zadaći, ustrojstvu, radu i smjernicama Ustaše – Hrvatskog oslobodilačkog pokreta“ iz avgusta 1941. godine.^[9]

Na čelu ustaškog pokreta je „poglavnik“ sa „doglavničkim vijećem“ koje ima 12 „doglavnika“ i 6 „poglavnih pobočnika“. Organizacijama na terenu rukovode „ustrojstvene ustanove“ podeljene na stožere, logore, tabore i zbirove, 2/ „upravno zapovjedništvo ustaške mladeži“ („zapovjedništvo muške ustaške mladeži“ i „zapovjedništvo ženske ustaške mladeži“), 3/ „upravno zapovjedništvo ženske loze ustaškog pokreta“, 4/ “upravno zapovjedništvo staleških postrojbi“ i 5/ „blagajna“.

Glavni ustaški stan (GUS) je „vrhovna ustanova cjelokupnog ustaškog pokreta“. „Ustrojstvene ustanove“ ustašog pokreta su stožeri, logori, tabori i zbirovi – u njima se „postrojavaju“ članovi ustaškog pokreta s ciljem „da se bolje ostvari zadaća pokreta u svim njegovim dielovima“. Ove „Ustrojstvene ustanove“ pokrivaju određena područja: stožer – područje jedne „velike župe“, logor – područje upravnog „kotara“, tabor – područje jedne upravne „obćine“, zbir – područje jednog naselja ili dela većeg mesta.

Oružane snage NDH, prema tome, sačinjava: domobranstvo, kao regularna vojna sila (kopnena vojska, zračne snage i mornarica, kao i legionarske jedinice), ustaška vojnica (jedinice ustaške vojnice i ustaške milicije – ponekad nazvane i „divlje ustaše“) i oružništvo (žandarmerija).^[10]

NDH je vojno-teritorijalno bila podeljena na divizijska područja: Savsko, sa sedištem u Zagrebu, Osječko, sa sedištem u Osijeku, Vrbasko, sa sedištem u Banjoj Luci, Bosansko, sa sedištem u Sarajevu, Jadransko, sa sedištem u Liparu, te područje grupe generala Lukića, sa sedištem u Gospiću i područje grupe generala Klasića sa sedištem u Doboju.

Odmah po okupaciji na čelo gradskih i seoskih opština postavljena su proverena hrvatska ustaška lica ili pripadnici nemačkog naroda.

 

 

Zakonodavna aktivnot NDH

Od prvog dana postojanja NDH usledila je intenzivna „zakonodavna“ aktivnost, iako NDH čak i po sazivanju oktroisanog Hrvatskog Sabora iz februara 1942. godine nije imala pravo zakonodavno telo. Hrvatski ustaški zakoni, zakonske odredbe i provedbene naredbe objavljivane su u službenim Narodnim novinama. Već 10. aprila objavljen je Zakon o osnutku vojske i mornarice države Hrvatske (po nalogu Poglavnika: Slavko Kvaternik). Istog dana objavljena je provedbena naredba Poglavnikova povjerenika za unutarnje poslove k zakonu o prisezi vjernosti Državi Hrvatskoj (Poglavnikov povjerenik za unutarnje poslove: Dr. Milovan Žanić).

Po dolasku Ante Pavelića u Zagreb, on je, uz odgovarajućeg povjerenika, ministra ili predsjednika zakonodavnog povjereništva, potpisivao hrvatske ustaške zakone.

Zakonska odredba o ukidanju javnog bilješništva objavljena je 18, a Zakonska odredba o izricanju osuda, o nazivima sudova i sudaca i o upotrebi čistoga hrvatskog jezika kod sudova 19. aprila. Istog dana objavljena je Zakonska odredba o imenovanju povjerenika kod privrednih poduzeća, kao i Zakonska odredba o ukidanju kotara Okučani. Zakonska odredba o zabrani nošenja svih odlikovanja („ordena“ i „medalja“) bivše Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i bivše Kraljevine Jugoslavije i svih povlastica stečenih tim odlikovanjima, Zakonska odredba o razrješenju uporabnih ugovora između samoupravnih tijela i trećih osoba i Zakonska odredba o imovini Sokola bivše Kraljevine Jugoslavije objavljena je 24. aprila. Zakonska odredba o zabrani ćirilice, kao i Provedbena naredba ministarstva unutarnjih poslova o zakonskoj odredbi o zabrani ćirilice (koju je potpisao dr Andrija Artuković, ministar) objavljena je 25. aprila. Zakonska odredba o državljanstvu objavljena je 30. aprila. Sledile su zakonske odredbe o državnom grbu, državnoj zastavi, Poglavnikovoj zastavi, pečatima, Zakonska odredba o rasnoj pripadnosti, Naredba o izvešćivanju zastava, zakonska odredba o prelasku s jedne vjere na drugu, itd.^[11]

Hrvatske ustaške vlasti na svim nivoima radile su po tim „zakonima“, ali i mimo njih. Na primer, u NDH su koncentracioni logori uspostavljeni pre njihovog „ozakonjivanja“. Isto je bilo i sa pokatoličavanjem Srba itd.

Srbi su prisiljavani da se pokatoliče. Već 3. maja 1941. doneta je zakonska odredba o prelasku s jedne vere na drugum a zatim i niz dopunskih odredbi, naredbi, uputstava i okružnica. Ministarskom naredbom od 18. jula 1941. godine zabranjen je i sam naziv „srpska pravoslavna vera“. Taj naziv je zamenjen nazivom „grčko-iztočna vjera“. Negiran je i naziv „Srbin“ i „srpsko“ u NDH. Svi su morali biti Hrvati bez obzira na veru. Pokatoličavanje su provodili hrvatski ustaški upravni organi, utaški funkcioneri i katolički sveštenici.

Pored opšteg pritiska da se Srbi odreknu pravoslavlja i prime katoličanstvo, u mnogim sredinama silom je iznuđivan „dobrovoljni“ prelazak: zabrana izlaska izvan sela, zabrana snabdevanja šećerom, soli, šibicama, zabrana proslavljanja pravoslavnih praznika, ^[12]zabrana rada za vreme katoličkih praznika, oročavanje službe državnih činovnika ako ostanu u pravoslavlju, pretnje proterivanjem itd.

 

 

 

Genocidni karakter Nezavisne Države Hrvatske

Nezavisna Država Hrvatska je po svojoj ideologiji, zakonodavstvu, radu svojih državnih organa, individualnim i kolektivnim akcijama pripadnika ustaškog pokreta, štampi itd. – genocidna tvorevina. Genocid NDH bio je usmeren na Jevreje^[13] (u sklopu saveza sa nacističkom Nemačkom), Cigane i Srbe (bez obzira na ideologiju i politiku fašističke Italije i nacističke Nemačke). S obzirom na temu rada, ovde će biti reči o genocidu nad Srbima.

Stanovništvo Nezavisne Države Hrvatske bilo je višenacionalno i višekonfesio-nalno.^[14] Nešto iznad 50% stanovnika činili su Hrvati katolici. Skoro jednu trećinu činili su Srbi pravoslavni. Muslimani u Bosni i Hercegovini, oko tri četvrtine miliona, proglašeni su Hrvatima. Ostatak su činili Nemci, sa posebnim povlašćenim statusom, Jevreji, predviđeni za istrebljenje, te druge manje brojne manjine. Srbi, oko milion i devetsto hiljada stanovnika, sa većim koncentracijama u Sremu, istočnoj i zapadnoj Slavoniji, severnoj Dalmaciji, Lici, Kordunu, Baniji, istočnoj Hercegovini, Semberiji, Bosanskoj Krajini poglašeni su neprijateljima hrvatskog naroda i Nezavisne Države Hrvatske. Srbi su morali nestati sa teritorije NDH.

Pavelićevi ministri, kao i veliki župani čije su župe obuhvatale srpske krajeve, te ustaški i katolički listovi, izneli su genocidni program NDH u odnosu na Srbe:

Mile Budak, ministar NDH, u Križevcima (6. maja) je rekao:

„... mi smo država dviju vjera, katoličke i muslimanske“. Tome je u Vukovaru (8. juna) dodao: „neka (Srbi, pravoslavni) znaju, naša je lozinka: ili se pokloni ili se ukloni“. Konačno, Budak je u Gospiću izneo ceo antisrpski genocidni program NDH: „Jedan dio Srba ćemo pobiti, drugi raseliti, a ostale prevesti na katoličku vjeru i tako pretopiti u Hrvate.“

Milovan Žanić, ministar NDH, izjavio je u Novoj Gradišci:

„Ovo ima biti zemlja Hrvata i nikoga drugoga i nema te metode, koju mi nećemo kao ustaše upotrebiti, da načinimo zbilja ovu zemlju hrvatskom, i da je očistomo od Srba, koji bi nas ugrozili prvom zgodom. Mi to ne tajimo, to je politika ove države i to kad izvršimo, izvršit ćemo ono, što piše u ustaškim načelima.“

Mirko Puk, ministar NDH, poručio je Srbima: „Ili se uklonite iz naše zemlje milom ili ćemo vas istjerati silom.“

List „Katolički tjednik“, organ sarajevske nadbiskupije, 15. juna 1941. između ostalog piše: „Hrvatskom su narodu najveći neprijtelji Srbi, a uz to kao i u ostaloj Evropi, židovi, slobodni zidari i komunisti“.^[15]

Ustaški poverenik za bivšu Vrbasku banovinu i veliki župan župe Sana i Luka Viktor Gutić, krajem maja je u Sanskom Mostu rekao sledeće:

„Nema više srpske vojske. Nema više Srbije. Nema gedža, naših krvopija, nestala je ciganska dinastija Karađorđevića, a i kod nas – uskoro – drumovi će poželjeti Srbalja, al’ Srbalja više biti neće. Izdao sam drastične naredbe za njihovo potpuno ekonomsko uništenje, ali slijede nove za potpuno istrebljenje. Ne budite slabi ni spram jednoga. Držite uvijek na umu da su to bili naši grobari i uništavajte ih gdje stignete, a blagoslov našeg Poglavnika i moj neće vam uzmaknuti.“

U govoru u Gračanici Gutić je akceptirao zakon o zabrani srpskog imena i imena SPC, naglašavajući:

„Odnos nas Hrvata naprama bivših Srba, sada grkoiztočnjaka, jasan je: mi smo pobjednici – oni su pobijeđeni. Mi gospodari – oni robovi... Naglašavam vam svugdje i ovdje da nikave milosti bivši Srbi nemaju očekivati, nego samo ekonomsko uništenje i konačno istrebljenje.“

Prilikom rušenja pravoslavnog hrama u centru Banja Luke, Gutić je izjavio:

„Praznujemo veliki dan rušenja vragomolje. Ova prkos-kuća i srpska vragomolja, kojoj ovdje nikad nije ni bilo mjesto, koja nam je godinama bola oči, ja vam garantujem da više ni ona niti ma koja njihova vragomolja u Hrvatskoj Državi neće postojati; srpski narod biće tako počišćen da mu nijedno rebro neće ostati.“

Po povratku iz Zagreba, gde ga je primio poglavnik NDH Ante Pavelić, Gutić je rekao:

„Braćo, kažem: bio sam u Zagrebu. Otišao sam da položim račun o onome što sam uradio. Otišao sam da dobijem upute što moram dalje raditi. Mogu da se pohvalim da mi je izrečena hvala sa najvišeg mjesta. dobio sam još veće ovlasti i odriješene ruke. Dobio sam poseban blagoslov Poglavnika.

Ali od sutra pritegnuću. Pucat će kičma. Poručite to našim neprijateljima. Poručite im, pucat će kičma. Nastat će čišćenje. Banja Luka mora svijetla i čista kao sunce dočekati Poglavnika i hrvatske ministre.

Poglavnik i hrvatski ministri jedva čekaju da dođu u očišćenu Banju Luku, a to će biti brzo, brzo ćemo i mi raditi. Ja ću biti jaka gvozdena metla ovdje.“^[16]

Prema Edmundu Glezu fon Horstenau „Pavelić je u aprilu 1941. zakoračio na zavičajnu teritoriju... s namerom da milion i 800.000 pravoslavaca... po svaku cenu istrebi mačem i ognjem...“. Slavko Kvaternik je u razgovoru sa Mađarima izjavio: „Mi ćemo Srbe u Savu, a vi u Dunav.“ Posle razgoora sa sarajevskim nadbiskupom Šarićem, Horstenau je zaključio da iza ustaške rešenosti da se sa Srbima, kao narodom, jednom za svagda raščisti, stoji i „jaka i đavolje vešto potpirivana verska netrpeljivost“ – staro nastojanje katoličke crkve da suzbije i uništi šizmatike. Otuda su se katolički sveštenici, u prvom redu franjevci, naročito mlađi, ali i drugi, najotvorenije identifikovali, od prvog časa, sa ustaškim režimom i njegovom antisrpskom, genocidnom ideologijom i politikom. Već u aprilu 1941. otpočelo je prisilno katoličenje pravoslavnih Srba, koje je „legalizovano“ zakonom od 3. maja 1941, da bi posle toga bilo i intenzivirano. Masovno ubijanje Srba podspešivalo je katoličenje, iako katoličenje nije onemogućilo dalje ubijanje. Ubijale su ustaše, ali i članovi HSS, pripadnici Mačekove Zaštite.

 

 

Nemci su bili svesni iluzornosti ustaške koncepcije o hrvatstvu muslimana: „Najveća je zablua verovati da između Muslimana i Hrvata postoji neko osećanje zajedničke nacionalne pripadnosti“, piše Hefner u izveštaju Glezu fon Horstenau. Oni su uz Hrvate jer ovi imaju vlast, a bili su uz Srbe ranije, crpeći privilegije čak i na uštrb Srba iz Bosne. U zločinima učestvuju zbog pljačke, a ne zbog osvete za nepostojeće srpske zločine protiv njih tokom postojanja Jugoslavije.

Slično su rezonovali i italijanski okupatori.

Hrvatske ustaše su „poveli rat protiv Srba u ime hrvatske rase i katoličke crkve, da bi stvorile jedinstvenu i homogenu državu“, zaključili su Italijani.^[17]

Praksa genocida nad Srbima u NDH

Kako proizlazi iz ustaškog programa genocida nad Srbima u NDH, koji je najjasnije izrazio ministar Mile Budak, u NDH se od prvog meseca njenog postojanja počinje provoditi genocid nad Srbima.

1. Proterivanje Srba

Odmah se proteriju nezavičajni Srbi i Crnogorci, koji ne spadaju u kategoriju državnih pripadnika. Hrvati (katolici i muslimani) smatrjau se državljanima, a zavičajni Srbi samo državnim pripadnicima. Iz ove kategorije proteruju se sveštenici SPC sa porodicama, kao i bogatiji pojedinci, te oni za koje se pretpostavlja da bi mogli ugroziti tekovine oslobodilačke ustaške borbe. Mnogi Srbi beže iz Nezavisne Države Hrvatske u okupiranu Srbiju, pa čak i u fašističku Italiju. Jedan broj je bio mobilisan u Vojsku Kraljevine Jugoslavije, pa je u nemačkim zarobljeničkim logorima. Proterivanje se kombinuje sa pljačkom ali i ubijanjem.^[18]

2. Ubijanje Srba

Najpre je počelo pojedinačno ubijanje vojnika Srba, koji su se borili protiv ulaska okupatora u zemlju, te istaknutih pojedinaca (intelektualaca, bogatih ljudi iz gradova, vladika i sveštenika, te otresitijih i bogatijih seljaka). Zatim se veoma brzo prešlo na masovna hapšenja i masovna ubijanja na raznim stratištima, što tajnim, što javnim, kao i u koncentracionim logorima (Gospić, Jadovno, Pag, Jasenovac itd.).^[19] Potom je usledilo, pošto je dignut ustanak, veoma masovno ubijanje i muškaraca, i žena, i dece, na kućnom pragu, na njivi, na putu, svagde.^[20] Masovna ubijanja su nastavljena kroz sve četiri ratne godine, praćena zverstvima.

3. Pokatoličavanje Srba

Najpre su proterani i pobijeni sveštenici, a zverski su ubijeni i vladika Platon i vladika Dositej, pa je zabranjena srpska pravoslavna crkva. Neki hramovi SPC su uzurpirani, a mnogi spaljeni štećeni ili najčešće potpuno uništeni. Manastiri su opljačkani, a mnogi oštećeni i uništeni. Vlast i katolički kler pristupili su pokatoličavanju Srba, obećavajući pravnu i imovinsku sigurnost. Pljačka i ubijanje jednih Srba postaje alternativa pokatoličavanja za druge Srbe. Međutim, u mnogim slučajevima, pokatoličavanje ne sprečava ubijanje.

Ove metode genocida nad Srbima se kombinuju. Naravno, druge mere, kao uvodne za ove glavne, veoma su masovne: otpuštanje iz službe i sa posla, postavljanje komesara u radnje i preduzeća, nošenje trake sa slovom P, iznuđivanje novca, pljačka imovine, prebijanje, kuluk, pretresanje stanova, oduzimanje oružja, ne samo vojničkog već i lovačkog, maltretiranje na ulici (skidanje i gaženje kape, šamaranje, komandovanje lezi – diži se itd.), skidanje ćiriličnih natpisa sa radnji, zabrana stanovanja u određenom kvartu (u Zagrebu), zabrana vožnje tramvajem, uvođenje policijskog sata, zabrana kupanja na javnim kupalištima itd, pogrdni izrazi u štampi... Ima toga još. Sve to stvara psihozu nesigurnosti, bezperspektivnosti. Naravno, najgori vid genocidnih radnji, a to je masovno i sadističko ubijanje, posebno masovno klanje Srba, moralo je izazvati otpor, jer se ginuti mora, a ako se ginuti mora, onda bar glava da se zameni, i najrođeniji da se osveti.

Ustanak: odgovor na genocid

Ustanak, i to masovni ustanak, dignut juna u istočnoj Hercegovini, i ustanak, i to masovniji, dignut krajem jula 1941. u Drvaru, ima uzrok u teroru (i genocidu) Nezavisne Države Hrvatske nad Srbima. Ustanak je dignut tamo gde je Srba bilo mnogo, a hrvatskih ustaša nedovoljno da ih na brzinu pobiju. Zapadnobosansko-lički ustanak je jedinstven, a centar mu je u Drvaru. Isti mu je uzrok, isti su učesnici, isti program. Rezultat ustanka je značajna slobodna teritorija u većinskom srpskom kraju i dvomesečna ustanička država. Ustanici imaju jedinstven naziv - naziv gerilci, jedinstvenu vojnu organizaciju - čete, i jedinstvenu civilnu organizaciju (za privredu, snabdevanje, sudstvo itd.). Ustanička država sa centrom u Drvaru praktična je negacija Nezavisne Države Hrvatske. To je Drvarska republika, pre one Užičke republike.

Ona je nastala iz muke, u iznudici, bez strane podrške. U prvoj godini rata, ona se nije mogla ni proširiti, ni održati.

Posle njenog pada pred nadmoćnom silom (Italijanima),^[21] a pala bi i da nije sama od sebe oslabila, a oslabila je zbog toga što je ispunila cilj zbog koga je stvorena - sprečavanje terora i genocida NDH nad Srbima - narodnooslobodilačka borba je nastavljena sa širim ciljevima i sa delom drvarskih ustanika gerilaca koji su od polovine septembra postali partizani predvođeni KPJ. Deo gerilaca priklonio se četničkoj varijanti otpora bez borbe protiv okupatora po svaku cenu, i bio je tokom građanskog rata, poražen.

Zaključak

1. Ustanak u Srbiji, koji od 13. maja 1941. priprema grupa jugoslovenskih oficira na čelu sa pukovnikom Dragoljubom Mihailovićem na Ravnoj Gori, u početku je bio u znaku borbe „za slobodu, čast i budućnost Jugoslavije“. Cilj ravnogorskog pokreta bio je uspostavljanje stanja pre 6. aprila 1941, tj. status quo ante bellum, kako kaže Smilja Avramov.

2. Ustanak u Srbiji, koji je 7. jula 1941. godine počeo pod rukovodstvom Komunističke partije Jugoslavije, kada je grupa Žikice Jovanovića Španca ubila dva srpska žandara, bio je u znaku borbe protiv okupatora (Nemaca) i njihovih saradnika, te federativnog preuređenja Jugoslavije, uz revolucionarno menjanje društveno-političkog sistema, zamene kapitalizma socijalizmom.

3. Oružani sukob koji se dogodio između Srba u Selima Tramošnja, Kozica i Tomina 6, 7. i 8. maja 1941. godine sa hrvatskim ustašama, koje su u pomoć pozvale nemačke snage, nije poprimio karakter ustanka. U ovom oružanom sukobu iskazao se, s jedne strane srpski otpor teroru Nezavisne Države Hrvatske (koja ne dozvoljava slavljenje slave Đurđevdana) i, s druge strane, genocidni karakter NDH, koja – uz pomoć nemačkih nacista – počinje da realizuje genocidnu politiku prema Srbima.

4. Junski srpski ustanak u istočnoj Hercegovini protiv genocidne politike NDH, koja je postala sasvim vidljiva, donosi prve oblike, prve forme ustaničke vlasti. Budući da je u ovom ustanku uloga KPJ bila marginalna, on nije reklamiran u prethodnim decenijama postojanja SFRJ kao relevantan. Uloga fašističke Italije u pacifikaciji ovog područja, što je podrazumevalo onemogućivanje nastavka genocida nad Srbima od strane NDH, dodatno su umanjile ulogu i značaj ovog ustanka u posleratnoj socijalističkoj Jugoslaviji.

5. Ustanak u Crnoj Gori 13. jula 1941. godine bio je u znaku antiokupatorskom (antiitalijanskom), s jakom ulogom KPJ:

6. Ustanak u Sloveniji 22. jula 1941. godine, koji se dogodio u italijanskoj okupacionoj zoni (u delu Slovenije koji je anektirala Nemačka više nije bilo Slovenaca, jer su bili proterani u Hrvatsku i Srbiju), ima antiokupatorsku (antiitalijansku) usmerenost. Značajna je uloga KPJ, odnosno KP Slovenije.

7. Ustanak u Drvaru i okolini, koji počinje 27. jula 1941, ima karakter otpora genocidu NDH nad Srbima. Gerilci (ni četnici, ni partizani) sprečavaju genocid, oslobađaju široku teritoriju i formiraju ustaničku državu. Zapadno-bosansko-lički srpski ustanak, uz vodeću ulogu nekoliko komunista i oficira i podoficira kraljevske jugoslovenske vojske, nije iniciran iz drugih centara (JVuO i KPJ), već je bio autentični, samonikli i samoorganizovani pokret otpora protiv NDH kao genocidne tvorevine hrvatskih ustaša.

 

Izvori i literatura

1. Avramov, Smilja, Genocid u Jugoslaviji u svetlosti međunarodnog prava, Beograd 1992.
2. Babić, Goran, Historija hrvatske histerije, Beograd 1993.
3. Boban, Ljubo, Hrvatska u arhivima izbjegličke vlade 1941-1943, Zagreb 1985.
4. Bogdan, Ivo (prir.), Dr Ante Pavelić riešio je hrvatsko pitanje, Zagreb 1942.
5. Bokan, Branko, Srez Sanski Most u NOB 1941-1945. godine, Sanski Most, 1980.
6. Glez Fon Horstenau, Edmund, Između Hilera i Pavelića, preveo Nikola Živkobić, Beograd 2007.
7. Dedijer, Vladimir – Miletić, Anton, Proterivanje Srba sa ognjišta 1941-1945. Svedočanstva, Beograd 1989.
8. Drvar 1941 – 1945. Sjećanja učesnika, knj. 1, Drvar 1972.
9. Ustanak u Jugoslaviji 1941. godine i Evropa, zbornik radova, SANU, Beograd 1973.
10. Đuretić, Veselin, Narodna vlast u BiH 1941 – 1945, Beograd 1981.
11. Jelić – Butić, Fikreta, Ustaše i NDH 1941 – 1945, Zagreb 1977.
12. Kazmirović, Vasa, NDH u svetlu nemačkih dokumenata i dnevnika Gleza fon Horstenau 1941 – 1945, Beograd 1987.
13. Kovačević, Stevo, Istočni Podgrmeč u NOB, Beograd 1977.
14. Krizman, Bogdan, Pavelić i ustaše, Zagreb 1978.
15. Krizman, Bogdan, Pavelić između Hitlera i Musolinija, Zagreb 1980.
16. Krizman, Bogdan, Ustaše i Treći Reich, Zagreb 1983. T. I-II.
17. Milošević, Slobodan, Izbeglice i preseljenici na teritoriji okupirane Jugoslavije 1941 – 1945, Beograd 1980.
18. Novak, Viktor, Magnum crimen, Beograd 1986.
19. Popović, Nikola, Ideologija fašizma u jeziku ustaške propagande, Beograd 1989.
20. Redžić Enver, Tradicija i socijalizam, Beograd 1980.
21. Tajni dokumenti o odnosima Vatikana i ustaške „NDH“, Zagreb 1952.
22. Colić, Mladen, Takozvana NDH 1941, Beograd 1973.
23. Ćulibrk, Svetozar, Zapisi sa Grmeča, Beograd 1952.
24. Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, tom IV, knjiga 1, VII JA, Beograd, 1951.
25. Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, tom IV, knjiga 2, VII JA, Beograd, 1951.
26. Zorić, Milan N, Drvar u ustanku četrdeset prve, Vojno delo, Beograd, 1963.

Karte:

1. Razbijanje Kraljevine Jugoslavije posle okupacije 1941.

(Izvor: Edmund Glez fon Horstenau, Između Hitlera i Pavelića, preveo Nikola Živković, Nolit, Beograd, 2007)

1. Karta Nezavisne Države Hrvatske sa vojno-teritorijalnom podelom.

(Izvor: Milan N. Zorić, Drvar u ustanku četrdeset prve, Vojno delo, Beograd, 1963).

1. Nezavisna Država Hrvatska sa administrativnom podelom na velike župe.

(Izvor: Nova Hrvatska, Zagreb, 10. travnja 1943.)

 

^[1] Saopštenje podneto na Naučnom skupu povodom 70-te godišnjice 27-julskog ustanka u Bosni i Hercegovini, koji je održan u Drvaru 26. jula 2011. godine. Objavljeno u Glasniku Udruženja arhivskih radnika Republike Srpske, br. 4/2012. Poljski teoretičar, inače Jevrejin, Rafael Lemkin, skovao je 1944. godine termin genocid, da bi označio varvarsko, masovno uništavanje naroda na nacionalnoj i verskoj osnovi, što su tokom Drugog svetskog rata činili nemački nacisti i njihovi saveznici.

^[2] Čitavu akciju otcepljenja Hrvatske od Jugoslavije i proglašenja NDH vodio je Edmund Fezenmajer (E. Veesenmayer), specijalni opunomoćenik ministra inostranih poslova nemačkog Rajha Joakima Ribentropa (J. v Ribentrop). Budući da Nemci nisu bili ubeđeni da će Vlatko Maček kao vodeći lider Hrvata odgovarati njihovim zahtevima, jer, kako izveštava nemački generalni konzul u Zagrebu Frojnt (A Freundt), „njegovi napori usmjereni su, kako se čini, podjednako na održavanje mira s Njemačkom i daljnji opstanak Jugoslavije“, Fezenmajer je privoleo Mačeka na odstupanje i davanje izjave u korist ustaške NDH. – Fikreta Jelić – Butić, Ustaše i Nezavisna država Hrvatska 1941-1945, Zagreb, 1977, str. 64 i dalje.

^[3] Kada su se povukle granice u Dalmaciji između Italije i NDH, 280,000 Hrvata i 90.000 Srba našlo se pod italijanskom upravom. Isto.

^[4] Velika župa Baranja sa sedištem u Osijeku predstavlja slavonsku Podravinu i ne odnosi se na južnu Baranju kao deo Dunavske banovine Kraljevine Jugoslavije, koju su okupirali Mađari.

^[5] Vidi kartu NDH.

^[6] Ustaša, 13.06.1941, citirano prema: F. Jelić – Butić, Ustaše..., str. 107.

^[7] Dr Ante Pavelić riešio je hrvatsko pitanje, priredio Ivo Bogdan, Naklada Europa, Zagreb 1942, str. 47 (Govor Ustaškoj mladeži 7. ožujka (marta) 1942)

^[8] Narodne novine, 26.08.1941.

^[9] Narodne novine od 24.06.1941; Narodne novine od 13.08.1941.

^[10] Prema Petru Broučeku, piscu predgovora i priređivaču Glezovih memoara, brojno stanje oružanih snaga NDH, kretalo se ovako: legionarski puk (pešadijski puk br. 369), pridodat Vermahtu na Istočnom frontu, brojao je 3.000 vojnika. Većina njih je izginula kod Staljingrada. U dve hrvatske eskadrile i vojno-pomorskoj jedinici, koje su takođe služile na Istočnom frontu, bilo je oko 2.000 vojnika i mornara. Od novembra 1942. 2.000 novih hrvatskih regruta uključeno je u 369. legionarsku diviziju. Formirane su još dve: 373. pešadijska divizija (hrvatska). Od aprila do maja 1943. ova divizija se bori u Bosni. I druga, 392. pešadijska divizija (hrvatska), formirana septembra 1943, od januara 1944. osiguravala je jadransku obalu od Kraljevice do Karlobaga. Ratno vazduhoplovstvo NDH brojalo je 6.000 ljudi, a mornarica 4.000. Mornarica je bila stacionirana na Crnom moru, a u Dalmaciju se vratila leta 1944.U policiji je bilo 10.000 ljudi, organizovanih u nemačko-hrvatsku diviziju, od kojih je polovina bila Hrvati.U hrvatskom domobranstvu, tj. armiji, bilo je 38.000 ljudi. Krajem 1941. u ustaškim formacijama bilo je 10.000 ljudi, koji su bili podeljeni u 45 bojni tj. bataljona i dve bojne za obezbeđenje saobraćajnica. Krajem 1943. broj ustaša narastao je na 64.000 boraca (jedna divizija, 19 brigada). Krajem 1944. ustaške formacije porasle su na tri divizije (17 samostalnih brigada), sa 115.000 vojnika, uključujući i poglavnikovu gardu od 16.000 ustaša. Od jeseni 1944. domobrani su uključeni u ustašku armiju. U martu 1945. godine u pet ustaških korpusa, sa 17 divizija, NDH je imala 170.000 vojnika, od toga 114.000 ustaša. U pomoćnim službama bilo je još 40.000 uniformisanih Hrvata.Pored toga, koncem 1943. od muslimana iz Bosne formirana je 13. brdska SS divizija „Handžar“ (hrvatska br. 1) sa 21.000 boraca. U jesen 1944. formirana je i druga muslimanska divizija pod nazivom 23. konjička SS divizija „Kama“ (hrvat. br. 2), ali nije potpuno popunjena ljudstvom. Na teritoriji NDH operisala je i 7. SS divizija „Princ Eugen“, formirana 1942, koja je tokom aprila 1944. počinila brojne zločine. Naravno, na teritoriji NDH operisale su razne italijanske jedinice do septembra 1943, a tokom celog rata nemačke jedinice, pa i 3. (germanski) SS tenkovski korpus, a potom i 2. tenkovska armija.

^[11] Vidi: Goran Babić, Historija hrvatske histerije, str. 58-64.

^[12] Otpor proslavljanju Đurđevdana u selima kod Sanskog Mosta prerastao je u oružani sukog Srba i ustaša, a u gušenju pobune uključile su se i nemačke trupe. Usledio je masovni zločin u Sanskom Mostu i vešanje streljanih Srba u parku ovog grada.

^[13] Jevreji su do sredine 1942. istrebljeni u NDH. Npr. u Sarajevu (60.000 stanovnika) svaki peti stanovnik je bio Jerejin (12.500). Istrebljeno je 80% svih sarajevskih Jevreja.

^[14] „U NDH je živelo oko 3.069.000 (50,78%) Hrvata, 1.847.000 (30,56%) Srba, 717.000 (11,86%) muslimana, a ostalih naroda je bilo 410.000 (6,80%), a među njima i oko 100.000 Nemaca.“ - Glez fon Horstenau, Između Hitlera i Pavelića, Beograd, 2007, str.

^[15] Tajni dokumenti o odnosima Vatikana i ustaške „NDH“, str. 86-88

^[16] S. Ćulibrk, Zapisi sa Grmeča, str. 10-12.

^[17] V. Kazimirović, NDH u svetlu nemačkih dokumenata..., str. 120

^[18] „Svi pravoslavni državni činovnici, žandari, i tako dalje, jednostavno su bili izbačeni na ulicu... Pokušali smo da intervenišemo u korist srpskih železničara.. Oduzimanje Srbima prava na osnovna sredstva za život, izbacivanje sa posla i iz njihovih kuća bilo je samo početak. Sledile su daleko gore stvari. Krajem maja 1941. prvi put smo primili vest o ubijanju srpskih talaca. Akciju je nedaleko od Bjelovara sproveo lično mladi Eugen Kvaternik. Ubijeno je dve stotine pravoslavnih Srba. Istovremeno do nas su stigle grozne vesti iz Hercegovine, te iz okoline Sarajeva. U Hercegovini su se pojavile ustaše iz Zagreba i Like, koji su naročito divlji i brutalni. I tu su počeli da prave svoje krvave orgije.“ – Glez fon Horstenau, Između Hitler ai Pavelića, str. 522-523.

^[19] Već koncem aprila, ustaše su formirale prvi koncentracioni logor u Drnju, kod Koprivnice.

^[20] Do jeseni 1941. godine, prema procenama, Gleza fon Horstenau , ubijeno je prilikom pogroma i u logorima NDH 200.000 Srba. Do kraja 1943. nemački poslanik dr Nojbaher procenjuje broj ubijenih Srba na oko 750.000.

^[21] Fašistička Italija nije imala genocidni plan za Srbe; štaviše, ona je donekle sprečavala ustaše u vršenju genocida.