Povratak u Jadovno

Piše Nataša Jovanović

Ako je more plava grobnica, Šaranova jama, kao i druge znane i neznane Velebitske kraške jame to svakako nisu. To su jame na čijem dnu još uvek leže ostaci tela članova naših porodica

U isto vreme kad je Hrvatska slavila Dan nezavisnosti (zapravo dan nasilnog izdvajanja iz Jugoslavije), u Jadovnu, tom užasnom stratištu, mestu na kojem je ustaška ubilačka mašina u Drugom svetskom ratu pobacala u jame i poklala sve što je srpsko, dešavala se komemoracija i pomen tim žrtvama. Ovo je, kako su prokomentarisali prisutni, treće Jadovno. Prvo je bilo 1941, drugo 90-tih godina kada je u ime iste domovinske ideje Hrvatska dobila priliku da namiri kolektivnu savest, te nastavi kako sa rušenjem obeležja nastradalima od ustaškog noža, tako i sa etničkim čišćenjem Srba. Treće je ovo, Jadovno, o kojem se posle 70 godina ćutanja progovorilo. A na prostoru bivše NDH gotovo da nema nijedne srpske porodice čiji srodnik nije nevino nastradao u Jadovnu. Ovaj kompleks je pomno planiran od strane Pavelićevih ljudi NDH, a mesto pažljivo odabrano još pred početak rata. Maja 1941. godine na Velebitu, proplanku u Čačić dolu na 1200 metara nadmorske visine, duboko u šumi, pod vedrim nebom, dužine 50 i širine 25 metara osnovan je logor „Jadovno“. Na ulasku u logor stajala je slika Ante Pavelića sa natpisom: „Spremni za dom“. S obe strane dežurali su po jedan ustaša i jedan domobran. Planina Velebit puna kraških bezdanih jama, morske dubine velebitskog kanala, kamena pustinja Slane sa nešto zemlje na podnožju bila je idealno mesto za masovnu i brzu likvidaciju. Ta stratišta teško je bilo naći i još teže istražiti. U marvenim vagonima te 1941. godine sa natpisom „pokvareno voće“ iz celog područja NDH dopremani su u Gospić muškarci, žene, deca, trudnice. Mnogi do logora nisu ni stigli. Pobijeni su usput u jamama ili rasporenih stomaka, da ne isplivavaju, sa kamenjem oko vrata bacani u more. Zavojiti put kroz šumu vodi do zloglasne Šaranove jame u kojoj je za svega 132 dana smrt pronašlo preko 40. 123 ljudi, od kojih 38. 010 Srba.
Drugo obeležavanje Dana sećanja na žrtve nastradale u logoru Jadovno okupilo je na stotine potomaka i poštovalaca žrtava ovog stratišta.
Jadovno 2011. godine video je i srpski predsednik Tadić kome je deda po majci tu ubijen.
„U jednoj od ovih jama su kosti moga dede i njegovog brata. Srbi i Hrvati baš na ovom mestu moraju uspostaviti trajni mir, razumeti svoju ulogu i svoje žrtve. Svojom politikom sećanja i pomirenja želim da doprinesem da jednom zauvek stanemo na kraj istorijskim strahovima i stradanjima do kojih su nas doveli“.
U sugestivnom govoru pred stotinama potomaka i poštovalaca jadovničkih mučenika, Tadić je pokazao elementarno nepoznavanje sopstvene istorije, te logor Metajna nazvao Matajnom, a logor Topovske šupe, u kojem je prema podacima beogradske Jevrejske opštine stradalo najviše Jevreja iz Srbije, imenovao nekakvim topovskim šumama. Iz predsednikovog govora izostala je i činjenica da Jadovno, kako mu i samo ime simbolično govori, nemo svedoči o posledicama širokogrude srpske politike posle Prvog svetskog rata, politike o suživotu u jednoj državi. Da li onda jednom zauvek treba naučiti tu preskočenu lekciju koja govori o razlici između ljubavi i interesa?
No ono što je trebalo da kaže predsednik Tadić, u obraćanju prisutnima rekao je dr Dušan Bastašić, predsednik Udruženja potomaka i poštovalaca žrtava kompleksa ustaških logora Jadovna 1941. godine koji je uspeo da na ovo mesto ustaških zločina u dve godine obeležavanja dovede dva predsednika, hrvatskog prošle i srpskog ove godine.
Ako je more plava grobnica, Šaranova jama, kao i druge znane i neznane Velebitske kraške jame, istakao je Bastašić, to svakako nisu. To su jame na čijem dnu još uvek leže ostaci tela članova naših porodica.
Ljudi pobijeni ovde 1941. godine nisu žrtve antifašističke borbe! Oni su pokupljeni sa svojih vekovnih ognjišta, mučeni i pobijeni samo zato što su bili pravoslavni Srbi, Jevreji ili za NDH neprihvatljivi elementi.
„Ne ulazeći u to da li Republika Hrvatska jeste ili nije pravna sljedbenica Nezavisne države Hrvatske, neporecivo je da se na njenoj teritoriji nalaze mjesta masovnog zločina, da su žrtve zločina neekshumirane, neidentifikovane i nesahranjene, a da je zanemarljivo mali broj zločinaca imenovan ili procesuiran. Zaprepašćujujuće je to što se ignoriše insistiranje srpskih i jevrejskih organizacija na zakonom propisanom odnosu prema mjestu i žrtvama zločina. Štaviše, mjesta masovnih zločina, neka od njih čak registrovana Spomenička mjesta, godinama se vješto prikrivaju i prepuštaju zubu vremena i prirodnim procesima propadanja“.
Bastašić je postavio pitanje da ako se devedesetih godina dogodio, kako kažu, pravedan nastavak antifašističke borbe iz Drugog svetskog rata, kako tumačiti da su spomenici podignuti do 1991. godine u vreme poslednjeg rata uništeni. Kako drugačije tumačiti ovakav odnos nego kao otvoreno prikrivanje zločina?
„Legitimno je pravo nas potomaka žrtava da tražimo od vlasti Republike Hrvatske dostojan i zakonom predviđen odnos prema mestima zločina i žrtvama zločina, članovima naših porodica. Sve dok je taj odnos ovakav, kao što je to u današnje vreme, nema mjesta govoru o međusobnom poverenju, a posebno ne o razvijanju prijateljskih odnosa“.
Mučna prošlost, eto paradoksa, može biti korisna, jer može i treba da opominje sve buduće naraštaje u šta da veruju i do koje mere da ulaze u široke zagrljaje velikih zajednica. Kad istorija, i novija i ona starija, ovako režira sadašnjost i budućnost, i kad na tako jasan način pokaže tragičnu veru u zajedništvo tokom prethodnog veka, ali i na čemu treba dalje temeljiti srpsku politiku prema bivšoj južnoslovenskoj braći, onda tu zaista nema šta da se doda. Do- ne zaboravimo Jadovno.

Izvor: PEČAT