Đuro Zatezalo - JADOVNO : Kompleks ustaških logora 1941.
Rad dr. Đure Zatezala predstavljen na Prvoj međunarodnoj konferenciji o kompleksu ustaških logora Jadovno – Gospić 1941. održanoj u Banjaluci 24 - 25. jun 2011.
Kompleks hrvatskih ustaških logora, poznat pod imenom Jadovno na Velebitu, jedan je od prvih logora masovne smrti uspostavljen u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj već sredinom aprila 1941. godine. Formiran je od strane državnih organa – policijske uprave, u koji su se sa čitavog područja NDH dopremali Srbi i Jevreji radi uništenja, uz suradnju državnih, vojnih, policijskih i partijskih organa, sve do kraja augusta iste godine.
Ovi logori su vremenski prethodili poznatim logorima smrti u Njemačkoj. Čim je uspostavljen ustaški režim, uz pomoć Nijemaca i Italijana, on je poduzeo sve da istrebljenjem srpskog i jevrejskog naroda stvori etnički čistu Hrvatsku. I dok je u kompleksu ustaških logora na Velebitu i otoku Pagu već vršeno masakriranje Srba, Jevreja i antifašista Hrvata i drugih „nepoćudnih“, bez obzira na spol i uzrast, nacisti su tek pripremali građenje svojih najvećih logora smrti (preuređenje stare kasarne kod Aušvica u logor otpočelo je u oktobru 1941, dok je masovno ubijanje dovedenih Jevreja u njegovim komorama počelo 4. jula 1942, a u koncentracionom logoru Treblinka 23. jula iste godine).[1]
Zakonima, odredbama, naredbama i raznim uputstvima organi vlasti Nezavisne Države Hrvatske 1941. ozakonjuju masovni zločin po rasnoj, etničkoj i vjerskoj osnovi, kao i ideološkoj pripadnosti.
Tako utemeljenim zakonodavstvom, organi i organizacije ustaške države, grupe i pojedinci, uz blagoslov rimokatoličke crkve i zakona, kada hoće, i koliko hoće, provode pojedinačna, grupna i masovna ubistva muškaraca, žena i djece u osnovi samo zato što su Srbi, Jevreji ili Romi.
Katolička crkva u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj pozdravila je stvaranje ustaške države. Značajan broj katoličkih svećenika aktivno je učestvovao u ustaškom pokretu i pokoljima srpskog življa. Nadbiskup Alojzije Stepinac je 28. aprila 1941. godine objavio okružnicu kojom je pozdravio Nezavisnu Državu Hrvatsku, ne samo kao „sin hrvatskog naroda, nego još više, kao predstavnik svete crkve“, i pozvao katoličko svećenstvo „na uzvišeni rad oko očuvanja i unapređenja NDH“.[2]
Da je organizirani teror bio unaprijed smišljen i temeljito pripremljen, dokazuju prva hapšenja, maltretiranja i mučenja istaknutijih Srba u Gospiću: profesora, sveštenika, učitelja, bogatijih trgovaca i zanatlija, pa i u drugim mjestima Hrvatske, već 11. aprila 1941. godine, odmah prvoga dana nakon proglašenja Nezavisne Države Hrvatske.
Kapitulaciju Kraljevine Jugoslavije ustaške organizacije u Gospiću dočekale su organizirano i spremno. Nisu Gospić, velebitske jame i stratišta na otoku Pagu slučajno odabrani da postanu centar masovnog uništenja Srba. Ustaška organizacija u Gospiću je svoj rad začela tridesetih godina, a putem legalnih društava („Križarsko bratstvo“, sportsko društvo „Viktorija“, gimnastičke organizacije „Hrvatski junak“, organizacije „Marijina kongregacija“) širi se ustaška ideologija koja je 1941. godine snažno uticala na srednjoškolsku omladinu. Gospić je postao čvrst centar organiziranja ustaša. Iz redova „Križarskog bratstva“ potekle su najzloglasnije ustaše, ubice i koljači. Tako su ustaše u Gospiću već 10. aprila 1941. godine u 15 sati formirali grupu “Oslobođenje“ i pomoćni ustaški odred (PUO) koji su već tada brojili više stotina pripadnika raspoređenih u takozvane desetine smrti i uz pomoć Mačekove zaštite počeli s hapšenjem i ubistvima. Oni su obavili veći dio svoje funkcije u nepuna prva četiri mjeseca i prije bilo kakvog otpora „nelojalnog“ stanovništva, što je očigledno potvrda namjere da se unište određene etničke ili vjerske zajednice, što i predstavlja bitan elemenat iz definicije genocida.
Ovaj kompleks ustaških logora (Gospić, Jadovno na Velebitu, Stupačinovo, Slana i Metajna), i njihova brojna stratišta, na samom početku postojanja NDH, dok još nije bilo oružanog otpora, predstavlja početak planiranog, osmišljenog i sprovedenog genocida nad srpskim narodom i holokausta Jevreja.
Masovna ubistva srpskog naroda, Jevreja i antifašista Hrvata, Muslimana i drugih „nepoćudnih“ počela su u kompleksu ustaških logora Jadovno već sredinom aprila 1941. znači, znatno prije 2. juna, kada je Ante Pavelić izdao i zvanično naređenje o osnivanju logora i prije ozakonjenja njegovog ustaškog sistema, 25. novembra 1941. godine. Dakle, mnogi su Srbi, Jevreji i Romi na najokrutniji način već bili usmrćeni.[3]
Emigrant Jurica Frković postao je 20. aprila 1941. veliki župan te je požurio da rasporedi svoje pripremljene sijače smrti i u druge krajeve Like za uspostavljenje ustaške vlasti i hapšenje i dovođenje srpskog življa u Sabirni logor u Gospiću, te dalje u vrleti Velebita.
Pripadnicima pomoćnog ustaškog odreda (PUO), svojim takozvanim „žutim orlovima“, kazao je: Fundament na Jadovnu je od Srba i Židova, a glazura će biti od pokvarenih Hrvata“.[4] Time je sve bilo rečeno: masovno ubijanje Srba i Židova, komunista i njihovih simpatizera Hrvata kao i svih drugih bez obzira na nacionalnost „nepoćudnih“ za poredak nezavisne Države Hrvatske.
Svuda po Nezavisnoj Državi Hrvatskoj uslijedili su govori mržnje ustaških funkcionera, kao i onaj Mile Budaka već 2. maja 1941. u Gospiću u kojem uzvikuje: „Bježite psine preko Drine“ i „Jedan dio Srba ćemo pobiti, drugi raseliti, a ostale ćemo prevesti u katoličku vjeru i tako pretopiti“. I dr. Viktor Gutić u Sanskom Mostu najavljuje „ I kod nas uskoro drumovi će poželjeti Srbalja, a Srbalja više biti neće“,
i tako redom.[5]
Bezdane jame na Velebitu najpogodnije za masovna ubistva Srba i Jevreja
Tako su ustaške vlasti već početkom maja 1941. otpočele sa svojim planom uništenja Srba i Jevreja, i ne samo muškaraca u starosti od 16 do 60 godina nego svih bez obzira na godine i spol.
Ministarstvo unutrašnjih polova NDH na čelu sa Andrijom Artukovićem, Eugenom Kvaternikom, Jucom Rukavinom, Milom Budakom, braćom Frković, Stjepanom Rubinićem i Rudom Ricom, dobrim poznavaocima brojnih bezdanih jama na Velebitu, uvjereni u brojnu i dobro organiziranu ustašku organizaciju u Gospiću kao i pouzdanost velikog župana Jurice Frkovića pretvoriše zgradu Okružnog suda u Gospiću, njenu kaznionicu, dvorište i hodnike u logor sabirnog tranzitnog karaktera, gdje se privremeno moglo smjestiti i do 5000 zatvorenika.
No kako je iz svih krajeva NDH svakodnevno stizalo na stotine zatočenika u Gospić, prostori kaznionice Okružnog suda ubrzo su postali premaleni. Zbog toga su ovi ustaški funkcioneri u velebitskoj zabiti, daleko od očiju naroda, osnovali logor Jadovno, oko 22 km sjeverozapadno od Gospića, duboko u šumi velebitskog masiva, na 1200 m nadmorske visine. U predjelu zvanom Čačić Dolac, gdje su danju velike vrućine, a noću vrlo hladno. Logor u planini Velebit, nazvan Jadovno po obližnjem hrvatskom zaseoku Jadovno, nije imao zgradu, zatvorskih ćelija, sanitarnih prostorija, niti visoke betonske ograde.
Jednostavno ogradiše prostor ovalnog oblika promjera 170 x 90 m i podigoše oko njega dvostruku bodljikavu žicu visine četiri metra. Na svakih 50 m okolo postaviše ustaške i domobranske straže, i u dubini do 1000 m iznad ulazne žičane kapije istakoše sliku poglavnika Ante Pavelića, a sa svake strane kapije po jednog ustaškog i jednog domobranskog stražara.[6]
Upravo ovo mjesto na Velebitu odabraše gospićke ustaše jer se u njegovoj okolini nalaze brojne bezdane jame kao stvorene za masovna ubistva Srba, Židova i drugih „nepoćudnih“ elemenata. Osnovaše taj logor upravo ovdje i zato što su velebitske jame teško pristupačne i teško ispitljive, pa su ustaše računale da se u eventualno drugačijoj sutrašnjici neće moći lako ispitati ni dokazati vrsta ni obim njihovog genocidnog zločina.
Ovo je jedan od prvih likvidacionih stravičnih logora masovne smrti Srba i Jevreja u NDH. U njega su zlikovci uhapšene dovodili u kolonama pješice ili ih prevozili u dva kamiona i jednim autobusom do sela Trnovca a dalje pješice, uglavnom bose po oštrom kamenjaru uz kundačenje, prema zaseoku Jadovno i prvih bezdana na Velebitu logora Jadovno.
U tom pravcu dnevno je dovođeno 400–500 izmučenih muškaraca, žena i djece u tri do četiri kolone svakog dana do podne i u dvije do tri kolone poslije podne. U logor se moglo smjestiti 2000–2500 zatočenika. Na istaknutom platou, iznad dobro ograđenog logora, bile su dvije barake a na povišenim mjestima mitraljezi, čije su nišandžije budno pratile sva zbivanja gotovo svakodnevno mučeći i pucajući iznad glava već polumrtvih ljudi.
Sama površina logora ukazuje na činjenicu da njegov kapacitet nije bio za duže logorovanje većeg broja zatočenika. Zato su svaki dan kao na letećoj fabričkoj vrpci jedni ubijani macolom nad bezdanim jamama, a drugi dovođeni u logor iz zbirnih logora Gospić ili direktno sa željezničke stanice. Tako su svakodnevno stizali željeznički transporti s teretnim vagonima natovareni Srbima i Jevrejima u Gospić i istovremeno pražnjeni sabirni logori, a odvođenjem zatvorenika na stratišta, istovremeno popunjavani novim. Na teretnim vagonima kojima su transportirani Srbi i Jevreji obično su bile naljepnice na kojima je pisalo „pokvareno voće“.
Željezničke kompozicije su bile sastavljene uglavnom od 30 do 35 stočnih vagona a u svakom prosječno 75–90 muškaraca, žena i djece, bez hrane i vode u vrućim proljetnim i ljetnim danima. Sa željezničke stanice Gospić, Jevreji i Hrvati odvažani su kamionima u Zbirni logor Okružnog suda i kaznionicu, dok su Srbi pod batinama išli pješice u dvoredima i četveroredima vezani žicom dva po dva ili četiri po četiri u koloni koja je uzduž bila povezana lancem, do zbirnih logora ili direktno prema logoru Jadovno i bezdanim jamama Velebita[7]
Kolone tučenih, ponižavanih, vrijeđanih, povezanih brojile su 250–300 nedužnih ljudi, već prema tome koliki je broj bio dopremljen. Fizički teror sa sadističkim užitkom nad pojedincem i masom, pred rođenom djecom, pred očima roditelja, pred uglednicima, pred vjerskim starješinama, morenje žeđu i glađu, batinjanje, silovanje, masakriranje, klanje, čerečenje, vješanje, potapanje, strijeljanje, spaljivanje itd. Iza toga slijedi trijumfalno slavlje uz opijanje i slavljenje „uzašašća države“, rase, nacije, vjere, ideologije, ustaštva, „najstarijeg naroda“.
Da bi zaokružili kompleks ustaških logora smrti, ustaše uz Gospić i Jadovno, i s druge strane Velebita, na moru 25. juna iste godine, na otoku Pagu, osnovaše logor Slana, na pustom zemljištu. To je logor u jednoj kotlini okruženoj brdima u kojoj zimi s velebitskih goleti juriša bura, a ljeti caruje nepodnošljiva žega. Tu smjestiše logor za ove nesretne zatočenike osuđujući ih na strašnu smrt. Podijeliše ga na manji – jevrejski u koga su mogli smjestiti 600–1000 ljudi i na srpski u koji se moglo smjestiti do 5000 zatočenika. No samo se njih 180 moglo skloniti pod krov. Ostali su morali biti pod vedrim nebom, na kamenu, izloženi žestokim vrućinama i uglavnom bez vode.[8]
U isto vrijeme uspostaviše ustaše u dubini paške uvale, u selu Metajna logor za žene Srpkinje i Židovke, poznat pod imenom logor Metajna.[9]
Početkom jula uspostaviše i pomoćni logor Stupačinovo, kod Baških Oštarija, nedaleko saobraćajnice Gospić – Karlobag. Ogradiše ga bodljikavom žicom, visine četiri metra, u kojega su za privremeno mogli smjestiti oko 4 000 Srba, i iz njega odvoditi do obližnjih bezdanih jama na Velebitu.[10]
Radi još masovnijeg dopremanja i istrebljenja Srba i Jevreja u kompleks logora smrti Jadovno uključiše ustaše i staje vrijednog srpskog veletrgovca Matije Maksimovića, koji je pored štamparije, knjižare i čitaonice, uz rijeku Novčicu u Gospiću, imao i tri velike staje u kojima je držao ovce, krave i nekoliko pari konja, za vršenje usluga drugim trgovcima.
Njega i nekoliko članova njegove porodice ustaše su zvjerski ubili, oduzeli njegovu imovinu, a staje pretvorili u sabirni logor za Srbe i Jevreje, koga sami zatvorenici nazvaše „Ovčara“. U Ovčari je dnevno boravilo 1000–1600 zatočenika, uglavnom žena s djecom, odakle su odvođeni na brojna gubilišta logora Jadovno.[11]
Ogradiše ustaše i prostor na željezničkoj stanici u Gospiću, poznato pod imenom sabiralište, u kojem je do momenta odlaska u smrt moglo biti 500–700 ljudi.[12] Po potrebi za zbirni logor koristili su i kino dvoranu, dvorište hotela Lika i neke veće srpske kuće iz kojih su ukućane već odveli na gubilišta.
Muškarce, žene i djecu hvatale su ustaše kod njihovih kuća, u crkvama, školama, bolnicama, njivama, sprovodima, na pijacama, svuda gdje bi ih zatekli. Često su ih odvodili uvjeravajući jadnike da ih vode na prevođenje iz pravoslavne u katoličku vjeru, pa im se nikom ništa loše neće dogoditi, a onda bi ih odveli u neki šumarak ili pravoslavnu crkvu pa usmrtili uglavnom hladnim oruđem.
One Srbe i Jevreje koje ne ubijaju u njihovim naseljima, odvode u masama u ime Boga i zakona za „čistoću hrvatskog naroda“ i ubijaju u navedenim logorima kompleksa Jadovno.[13]
Broj žrtava u kompleksu ustaškog logora Jadovno 1941.
Kada se uzme u obzir broj žrtava u logoru Jadovno i njegovim sabirnim logorima koji su se brzo razvijali i trajali od sredine aprila do potkraj augusta 1941. godine, dakle nepuna četiri mjeseca, onda si čitalac ne može predočiti svu svirepost zločina nad Srbima i Jevrejima iznad bezdanih jama vrletnog Velebita i brojnim stratištima u okviru kompleksa logora smrti Jadovno.
Za logor Jadovno, Slana, Metajna, Stupačinovo i druge zbirne logore, kako smo vidjeli, svakodnevno su dopremane žrtve iz svih krajeva Nezavisne Države Hrvatske u Gospić gdje su u najvećem broju zadržane i mučene a onda otpremane na gubilišta ili pak direktno upućivane onamo i opet usput mučene da bi iznemogle, polužive ili žive bile ubijene i bačene u proždrljiva grotla velebitskih jama.[14]
Na osnovu dugogodišnjeg istraživanja na terenu nekadašnje NDH, proučavanja niza autentičnih arhivskih izvora, literature, brojnih priloga u štampi i časopisima u kojima su objavljivani podaci o počinjenim ustaškim zločinima, svjedočanstva ustaša izvršilaca zločina genocida, te izjava nekoliko preživjelih logoraša došao sam do zaključka da je u 132 dana postojanja ovog logora ovamo dovedeno 42246 pohvatanih muškaraca, žena i djece.
Do ovog broja dopremljenih žrtava u kompleks ustaških logora Jadovno došao sam uglavnom na osnovu izvornih arhivskih dokumenata NDH, u kojima se navode datumi i broj transportiranih Srba i Jevreja u Zbirni logor Gospić–Jadovno.
To su: nalozi Ravnateljstva ustaškog redarstva Nezavisne Države Hrvatske, nalozi ustaških redarstava Redarstvenom ravnateljstvu Gospić, priznanice željezničkih stanica o transportiranju i broju posebnih kompozicija u kojima se navode datumi i broj upućenih Srba i Jevreja u logor Gospić–Jadovno, izvještaji kotarskih oblasti poslanih Ravnateljstvu za javni red i sigurnost NDH, u kojima se također navode brojčani podaci pohapšenih Srba i Židova koji su transportirani u logor Jadovno.
Uzimajući u obzir cifre iz ovih, ali i mnogih drugih navedenih dokumenata u kojima se ističe broj uhapšenih i nacionalno označenih, došao sam do navedene brojke uhapšenih i dovedenih u toku postojanja ovog kompleksa ustaških logora smrti Jadovno. I to: u vremenu od 11. aprila do 24 juna 1941, dakle u 74 dana, 13 346, što znači da je prosječno svakog dana dovođeno 180 ljudi, a u vremenu od 24. juna do 21. augusta 1941. znači u preostalih 58 dana trajanja smaknuća u logoru i njegovim stratištima, ukupno 28 900 zatočenika. Nažalost, dnevni prosjek od 498 dovedenih Srba i Židova u tom vremenu bio je još stravičniji i besprizorniji od onoga u prethodnom periodu.
Na kraju sam od broja 42246 dopremljenih u kompleks logora Jadovno odbio 2123 zatočenika, koje ustaše nisu dospjele usmrtiti prije dolaska talijanske vojske, pa sam došao do brojke 40123 ubijena na stratištima u kompleksu ustaških logora Jadovno, za koju vjerujem da manja nikako ne može biti.
U ta 132 dana postojanja ustaškog logora smrti Gospić–Jadovno, preteči ustaškog logora Jasenovac, ustaše su od ukupno 40123 čovjeka, u samom logoru Gospić–Jadovno i njegovim stratištima na Velebitu, stravično usmrtile 32103 zatočenika, a 8020 u logorima Slana i Metajna na otoku Pagu.
Pobili su ih samo zato što su bili Srbi, Židovi ili Hrvati koji nisu podržavali ustaško-fašistički režim Nezavisne Države Hrvatske, tu šovinističku rasističku vlast ustaškog poglavnika dr. Ante Pavelića.
Zbog talijanske reokupacije Hrvatskog primorja i Like, započete 15. augusta 1941. godine, a uslovljene razvojem narodnooslobodilačkog ustanka u Lici, Kordunu, Baniji i Kninskoj krajini, ustaše su bojeći se talijanske reakcije na ono što bi mogli zateći, brzo likvidirale logore strave, užasa i smrti Jadovno na Velebitu i logore Slana i Metajna na otoku Pagu.
Upravo tih dana, tokom pristizanja talijanske vojske sredinom augusta 1941. godine na otok Pag i na područje Gospića, ustaše su na brzinu pobile 763 zatočena Srbina u samoj ogradi logora Jadovno na Velebitu od kojih 258 nad jamom samo četrdeset metara udaljenoj od žice ograđenog logora.
Njih 2123 zatočena koji su se još nalazili u logoru Slana, na otoku Pagu, u kaznionici Okružnog suda i pomoćnom logoru „Ovčara“ u Gospiću, ustaše su na brzinu dovezle, prije nailaska Talijana u sam Gospić, potrpale ih u željezničke vagone za stoku u kojima su ih i dovezle, te željeznicom transportirale 19, 20. i 21. augusta 1941. u ustaški logor Jastrebarsko. U tom posljednjem transportu, 21. augusta 1941. godine bilo je 900 Srba koji su istoga dana iz Jastrebarskog otpremljeni u ustaški logor Jasenovac, te tako postali njegovi zatočenici.
Druge dopremljene iz Gospića odvezli su iz Jasterbarskog tokom nekoliko slijedećih dana u logor Kruščicu, Lepoglavu, Jasenovac i neke druge ustaške logore. Njih 200 ubili su u samom logoru Jastrebarsko.
Najveći broj je doživio istu sudbinu, bili su na najokrutniji način pogubljeni.
Od 40123 žrtve ustaškog zločina–genocida izvršenog u kompleksu ustaških logora Jadovno bilo je, prema mojim prikupljenim i pomno obrađenim podacima, temeljenim na izvornim arhivskim dokumentima, 39010 Srba, 1998 Židova, 88 Hrvata, 11 Slovenaca, 9 Muslimana, 2 Čeha, 2 Mađara, jedan Rus, jedan Rom i jedan Crnogorac.
Iz navedenih brojčanih pokazatelja proizlazi da su u 132 dana postojanja ovoga logora ustaše svakodnevno u Gospić dovozile ili dovodile 320 zatočenika i svaki dan ubijale u prosjeku 304 nevina čovjeka, bez ikakvih sudskih procesa.
Podaci pokazuju da je na stratištima kompleksa ustaškog logora Jadovno gubilo živote gotovo toliko uhapšenika koliko ih je istoga dana i dovedeno.
Dakle, cilju – etničkom čišćenju Srba, Židova, Hrvata antifašista i drugih „nepoćudnih“, vlasti Nezavisne Države Hrvatske jurile su grozničavom brzinom.[15]
O kompleksu ustaških logora smrti Jadovno, njegovim pomoćnim logorima i brojnim stratištima u okolici Gospića, na otoku Pagu i na Velebitu, prvim ozakonjenim brojnim masovnim gubilištima za Srbe i Židove u rasističkoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, više od 66 godina skrivala se istina na najrazličitije moguće načine. Nastojalo se uništiti tragove najstravičnijih masovnih zločina–genocida što ga počiniše planski i smišljeno ustaše nad srpskim i židovskim narodom već u prvim mjesecima postojanja Nezavisne Države Hrvatske 1941. godine.
Nastojalo se, koliko je to bilo moguće, da se ti monstruozni ustaški zločini zataškaju pa vremenom i zaborave, a sve pod parolom bratstva i jedinstva naroda i narodnosti Jugoslavije. Istina o kompleksu ustaškog logora Jadovno je potiskivana, zaobilažena i prešućivana.
Punih 66 godina vapila su stratišta logora smrti Jadovno za istinitom pisanom riječju, umjesto da se svi zločini iz vremena Drugog svjetskog rata 1941–1945. godine najsvestranije istraže i naučno prikažu javnosti, kako bi potomci znali šta je ljudsko zlo, kako se nikad nikome ne bi ponovili, te da se takva ruka zločina nikada više ne podigne ni na koga i nigdje.
Ali, došla je 1991. godina. Srpskom narodu oduzeta je konstitutivnost i državotvornost u njihovoj domovini. Pretvoren je u nacionalnu manjinu te je od 12,16% ukupnog stanovništva Socijalističke Republike Hrvatske, prema popisu stanovništva iz 1991. sveden na postotak od 4,54 prema popisu 2001. godine u Republici Hrvatske.
Porušeni su spomenici antifašističkim borcima i žrtvama genocida iz vremena Drugog svjetskog rata, opljačkana i spaljena srpska domaćinstva, njihovi stanovnici protjerani s vjekovnih ognjišta.
Razbijeni su i spomenici na Velebitu i otoku Pagu. Čak i spomen ploče kod Šaranove jame, najveće grobnice Srba i Židova u kompleksu ustaških logora smrti, podignute teško sakupljenim novčanim sredstvima potomaka pobijenih nad neizbrojenim jamama bezdanušama ukletog Velebita.
Današnja slika kompleksa ustaških logora Jadovno je više nego nehumana. Ona pokazuje tek rijetkima, koji slučajno naiđu na njegove tragove, sve što nije godinama činjeno u znak pijeteta prema žrtvama genocidnog zločina počinjenog u prvim danima postojanja NDH 1941. godine, prije oružanog otpora i ustanka protiv fašizma i te kvislinške zločinačke tvorevine. Još 1941. godine ustaše su uništavale tragove svojih nečuvenih zločina. Zatrpavale su stratišta kamenjem, balvanima, zemljom, a poneka i zabetonirale. Ono što je još iza njih preostalo, uništeno je kasnije, 1945. i slijedećih godina. I ono što je tokom socijalističkog vremena na inicijativu i minimalnu novčanu pomoć, prije svega potomaka pobijenih, bilo skromno obilježeno, uništeno je 1991. godine i kasnije.
Ipak, ostala je neuništiva utroba bezdanih jama i stratišta sa posmrtnim ostacima žrtava. Nitko ih nije ekshumirao, prebrojio ni dostojanstveno sahranio. Govorilo se „zbog bratstva i jedinstva naroda i narodnosti to ne treba činiti, neka im kosti mirno počivaju, tamo gdje i jesu“. Nepokrivene, neprebrojane, zaboravljene u tami velebitskih provalija i sunovrati.
Napomena:
Rad je prezentovan na Prvoj međunarodnoj konferenciji o Jadovnu, održanoj u Banjaluci, 24.-25. juna 2011.
Đuro Zatezalo
Historijski arhiv Karlovac
[1] Opširnije, dr Đuro Zatezalo, Jadovno – kompleks ustaških logora 1941, Muzej žrtava genocida, Beograd, 2007, str. 40 - 44
[2] Isto, str. 69 -104
[3] Isto, str. 105
[4] Isto, str. 108
[5] Isto, str. 65
[6] Isto, str. 112–126
[7] Isto, str. 126–152
[8] Isto.
[9] Isto, str. 155-167
[10] Isto, str. 152–155
[11] Isto, str. 154–155
[12] Isto, 101–115
[13] Isto, 101–145
[14] Na osnovu niza izvornih dokumenata i izjava niza ljudi, dobrih poznavalaca Velebita, s kojima sam nekoliko puta išao njegovim vrletima, a posebno s Brankom Cetinom koji je uspio pobjeći iz logora Jadovno, utvrdio sam mjesta za 32 bezdane jame, stratišta mnogobrojnih Srba i Jevreja. (Vidi prilog). Navedene jame nisu jedine grobnice Srba i Jevreja u kompleksu logora Jadovno. Postoji ih, na žalost, još nekoliko. No, tokom istraživanja zbog niza teškoća, doživljenih neugodnosti na terenu i prosto nemoći da se o njima više sazna, nisu locirane. Osim Šaranove jame, jame Jamina i jame Sveta Ana, ostale nisu ni od strane speleoga istražene, niti jedna ičim obilježena. Žrtve nisu ekshumirane ni dostojno sahranjene
[15] Isto, 382 i 383
Vezane vijesti: